მთარგმნელი

თამაზ ჩხენკელი

 

სახელგანთქმული რუსი ფილოსოფოსის, ფილოლოგოსის, მთარგმნელისა და ანტიკური კულტურის მკვლევარის ალექსეი ლოსევის (1893-1988) მეცნიერულმა შრომებმა მთელი ეპოქა შექმნა ევროპული ანტიკურობის შესწავლის საქმეში. სწავლულნი გვაუწყებენ, რომ ანტიკურობის ის კონცეფცია, რომელიც ალექსეი ლოსევმა შეიმუშავა, დღეს ყველაზე უფრო სრული და ყოვლისმომცველია. კვლევის დიალექტიკური მეთოდის გამოყენებით მან შეძლო ერთიანობაში მოეცვა დაპირისპირებანი და, ამრიგად, ურთიერთგამომრიცხველი მოვლენებისათვის საერთო საფუძველი მოენახა, რითაც ანტიკური კულტურის მთლიანი და დამაჯერებელი სურათი შექმნა.

აქ დაბეჭდილი წერილები მისი წიგნებიდან ამოკრებილი ცალკეული, დასრულებული ნაწილების თარგმანს წარმოადგენს.

 

გივი ალხაზიშვილისა და როსტომ ჩხეიძის რედაქციით

 

 

დუმილი

 

სკეპტიკოსი ცხოვრებას დუმილით პასუხობს, თუმცა, მას ნება აქვს კიდევ რამდენსამე მსჯელობას მოუხმოს, ვთქვათ, ამდაგვარს: “არაფერია სხვაზე აღმატებული, სხვაზე უპირატესი”, შესაძლოა, ასეც იყოს”, ან “თავს ვიკავებ”. მაგრამ ამ მსჯელობათა საფანელიც დუმილია. ამიტომ, სკეპტიკოსები პირდაპირ იძლეოდნენ რჩევას, ცხოვრებაზე დუმილით ეპასუხათ. ეს არის სწორედ ის “ართქმა” ან “უთქმელობა”, რაზეც სექტუსი ლაპარაკობს.

სკეპტიკოსი ფილოსოფოსის ირგვლივ ყოფიერების ორომტრიალია. ათასი ჯურის ხალხი აწყდება მას თავისი შეკითხვებითა და მოთხოვნებით, თავისი სიყვარულითა და სიძულვილით. მაგრამ სკეპტიკოსს ერთადერთი პასუხი აქვს ყველაფერზე _ დუმილი. აი, ღვთის მიმართ მღაღადებელი ბობოქარი და ფესვდაკარგული სული, რომელიც ამაყი გულმხურვალებით ეკითხება სკეპტიკოსს: არსებობს თუ არა ბოლოსდაბოლოს ღმერთი? მაგრამ რას მიითვლის იგი ამ კითხვის პასუხად? დუმილს! შეიძლება ფილოსოფოსი მას უმზერდეს რაღაცნაირი გამოუცნობი იდუმალი მზერით, მაგრამ სიტყვას არ დასძრავს.

ალბათ შეუძლებელია კაცი გერქვას და გულს არ გიმღვრევდეს ბოროტება, უბრალოთა ტანჯვა, კაცთა ცოფი და სისაძაგლე. მაგრამ სკეპტიკოსმა როგორღაც შეინარჩუნა კაცობა, თუმცა მისთვის არაფერს აუმღვრევია გული. რაო? სახლი დაგეწვათ? ცოლ-შვილი დაგიხოცეს? დიდი ომებისა და გადატრიალებების ხანაა? და თქვენ რჩევას, დახმარებას, ჭკუის დარიგებას ითხოვთ? სკეპტიკოსს მიაკითხეთ, გადაუშალეთ გული, წვრილად აღუწერეთ სისხლიანი ამბები, რისგანაც თმა ყალყზე გიდგებათ და ჰკითხეთ, როგორ მოიქცეთ. რას მიითვლით პასუხად? დუმილს! ეს ბრძენკაცი, ვისაც გადაჩხრეკილი აქვს ცა და დედამიწა, ვისაც შეცნობილი აქვს კაცთა გულისთქმის სიღრმე და ადამიანური აზრის ბნელი კუნჭულები, ყველა მტანჯველსა და დაჟინებულ კითხვას, ყველა კატასტროფას მხოლოდ ერთადერთი პასუხით გამოეხმაურება _ დუმილით!

კეთილი და პატიოსანი, მაგრამ ეს ხომ ასეთ შემთხვევაში დუმილიც აღარაა. დუმილს ხომ უმეცრება და უგუნურება ბადებს, სულიერი შეზღუდულობა და წვრილმანობა, მორალური და გონებრივი ეგოიზმი, დაბოლოს, უბრალოდ მცონარებიუნიჭობა და უგერგილობა. დაბრალდება ასეთი რამე სკეპტიკოსს? რა თქმა უნდა, არა! სკეპტიკოსი დიდად განსწავლული და მაღლადმხედია. მას შეცნობილი აქვს სულის საიდუმლოებანი; სკეპტიკოსს მძაფრი, ნატიფი და ღრმა შეგრძნებები აქვს: იგი იმიტომ არ დუმს, რომ არაფერი აქვს სათქმელი. მაშ, რატომ არაფერს ამბობს? იქნებ იმიტომ, რომ მისთვის შინაგანად ცნობილია ყოველგვარი სიტყვისა და აზრის ამაოება, ცნობილია, რომ სიცოცხლე აზრსა და სიტყვაზე გაცილებით ღრმაა, რომ ყოფიერება უფრო ღრმაა, ვიდრე თავად ადამიანის გონება? დიახ, სკეპტიკოსის დუმილი სწორედ ცხოვრების მყვირალა მოთხოვნების მიმართ გაცემული პასუხია, და ჩვენ ვიტყოდით, რომ ეს ყველაზე უფრო რთული, ღრმა და საინტერესო პასუხთაგანია საერთოდ.

ფილოსოფოსები და ისინიც, ვინც მისგან მოითხოვდა პასუხს, ყოველთვის დამძიმებულნი იყვნენ სიტყვისა და აზრის სიჭარბით, რაციონალური ხედვის სიჭარბით. ხომ არ არის სკეპტიკოსის პასუხი ერთგვარი გადალახვა ამ ნაძალადევი სქემისა? ხომ არ არის მისი ასეთნაირი პასუხი სერიოზული ცდა იმისა, რომ შიგ თვალებში ჩავხედოთ ცხოვრებას და პირისპირ შევეჯახოთ გაშიშვლებულ, შეუნიღბავ ცხოვრებისეულ სიმართლეს? ზედმეტ გულუბრყვილობად ხომ არ გამოიყურება ადამიანის სწრაფვა ნაძალადევად მოიაზროს სიცოცხლე? აკი ყოველგვარ აზრზე უფრო ღრმა არის სიცოცხლე და აკი სიტყვა მხოლოდ ქაფია ყოფიერებისა, ერთგვარი ქაფი, რომელსაც ყოფიერების უაზრო ზღვა მოიგდებს ხოლმე? დიახ, სკეპტიკოსის დუმილს პასუხის უქონლობას ვერ დავაბრალებთ. ეს დუმილი ფრიად მნიშვნელოვანია, რათა მასში პასუხის უქონლობა ვიგულისხმოთ. სკეპტიკოსი ბრძნულად ერიდება ცხოვრების ცოფსა და უკუღმართობას, და _ საკვირველია, მის ამნაირ პასუხში არაფერია გულის დამამძიმებელი. მისი დუმილი არც გულის გამაწვრილებელია და არც გულის დამამძიმებელი, უსიხარულოა მხოლოდ. თუმცა სულაც არ არის უფრო უსიხარულო, ვიდრე თვით ცხოვრება. იგი მხოლოდ ერთი შეხედვით ჩანს მტანჯველი. არსებითად, იგი სულაც არ არის მტანჯველი, უსაზრისოა მხოლოდ. ეს დუმილი უსიხარულო და უსაზრისოა ზუსტად ისევე, როგორც თავად ცხოვრება. უაზრო კი არა, უსაზრისო. სილამაზეც სკეპტიკოსისათვის უსიხარულო და უსაზრისოა.

ანტიკური სკეპსის სილამაზეს წუხილის ბეჭედი აზის და აქაც, ელინიზმის სხვა სკოლების მსგავსად, იგრძნობა სულის რაღაცნაირი შინაგანი მარცხი, რაღაც დაღუპული და დაუბრუნებელი. თითქოს ბრწყინვალე და დიდებამოსილი, მაგრამ უკვე გამოფიტული და განწირული კულტურის აკლდამაში დიად ძიებათა და განზრახვათა სამარის პირას ვიდგეთ. იმის თქმაც შეიძლება, რომ სპეპსისი სასოწარკვეთილების ფილოსოფია და სულიერი კატასტროფის მისტიკაა. ოღონდ, ეს რაღაცნაირი ტრანსცენდენტური სასოწარკვეთილებაა იმიტომ, რომ ფსიქოლოგიურად ეს სასოწარკვეთილებაც არ არის, არამედ მხოლოდ უმოქმედობა, სიკვდილი კი არა, არამედ მხოლოდ მოსვენება. მაგრამ მეტაფიზიკურად აქ მიუღწეველი დარჩა რაღაც დიადი. თითქოს რაღაცნაირმა შინაგანმა ცხოველმყოფელმა ძალამ დასტოვა მსოფლიო, რის გამოც საგნებმა დაჰკარგეს თავიანთი სული. სკეპტიკოსისთვის საგნებმა დაჰკარგეს საგნობრიობა, ჩაიძირნენ რაღაცნაირ ირაციონალურ ბურუსში, უწონადი გახდნენ, უსხეულონი, მუმიებივით დაფუტუროვდნენ, უსიცოცხლო სურათებს დაემსგავსნენ, კვამლად, ნისლად და არ-არსად გადაიქცნენ. სკეპტიკოსს სასო წარეკვეთა, ტრანსცენდენტურად წარეკვეთა სასო...

 

გვიანელინისტური ხანა

 

წინასწარდადგინებული ჰარმონიის ესთეტიკა. სუბიექტ-ობიექტური იგივეობა, რომელზედაც აგებულია პლოტინის ესთეტიკა, მისი საერთო ცნებით-დიფუზური და მედინ-არსობრივი აზროვნების მხოლოდ შედეგს წარმოადგენს. მეტიც, აზროვნების ასეთნაირ ტიპს პლოტინი მიჰყავდა ორი უკიდურესი განზოგადების საყოველტაო მნიშვნელობის შესახებ მოძღვრებამდე, სახელდობრ, _ არარსობრივ მატერიამდე და ზეარსობრივ ერთამდე. ყველაფერი არსებული პლოტინთან ამ ორი უკიდურესობით არის გამსჭვალული და ერთ-ერთი მათგანის განხორციელებას წარმოადგენს. მაგრამ ამას იქითკენ მივყავართ, რომ არა მარტო მშვენიერება, არამედ უმსგავსობაც და, საერთოდ, ყველაფერი რაც არსებულია, სწორედ იმგვარია, როგორიც უნდა ყოფილიყო კიდეც. იგი გამართლებულია თავის თავში და თავის სიღრმეში და სულაც არ გვევლინება როგორც შეფასებითი ყოფიერება, თუმცა, მისი ცალკეული გამოვლინებანი პლოტინის მიერ იერარქიულად არის დალაგებული და სხვაგვარ შეფასებას იმსახურებს, ზოგჯერ უაღრესად მახვილსა და ღრმას. ამრიგად, ყველაფერი არსებული, მიუხედავად თავისი კლებას არდაქვემდებარებული ქაოსისა, ჰარმონიაა. და ეს ჰარმონია სრულებითაც არ არის შემთხვევითი, პირუკუ _ შედეგია თავად ყოფიერების საფუძვლისა. არსებულის ეს ჰარმონია წარმოადგენს სავსებით წინასწარდადგინებულ ჰარმონიას და ამიტომ პლოტინის ცნებით _ დიფუზიური სტილი წარმოადგენს არა მარტო გარეგან მხარეს მისი ლიტერატურული ნაწარმოებებისა, ე.ი. ტრაქტატებისა, არამედ ყოფიერების სიღრმისეული საფუძვლების ასეთივე ხასიათით არის განპირობებული.

ამაში არაფერია გასაკვირი. არსებითად, ეს არის ძველთაუძველესი აზრი ჯერ კიდევ ჰერაკლიტესი, რომელთანაც აგრეთვე ყველაფერი მედინია, ესე იგი, ყველაფერი დიფუზიურია და ამის გამო ყველაფერი ჰარმონიულიც, და მაშასადამე, ამიტომვე ყველაფერი ერთნაირად მისაღებია. და მხოლოდ ახალი და უახლესი ფილოსოფიის ისტორიის ღრმა ცრურწმენების გამო იყო მოკვეთილი პლოტინი მთელ დანარჩენ ანტიკურ ფილოსოფიას.

ჰერაკლიტესთან, ამბობდნენ, ყველაფერი ნამდვილად მატერიალური სტრიქონებისაგან შედგებაო, ყველაფერი მედინია, ქაოსური, და ამიტომო ყველაფერი მშვენიერიაო. ხოლო ნეოპლატონიზმში ვითომ სრული დუალიზმიაო. ერთი მხრივ, აქ _ იდეალური სამყაროა, რომელსაც არ ახასიათებს არავითარი მედინობა, არამედ ერთსა და იმავე ადგილას დგასო და თურმე, ნუ იტყვით, იგი მხოლოდ ერთგვარ გარესკნელს იკავებსო. ხოლო მეორე მხრივ, აქ ქადაგების საგნად ქცეულია რაღაცნაირი ძალიან ცუდი და სულელური, სრულიად უსიცოცხლო მატერია. და საჭიროა ვითომც, მხოლოდ თავი დავაღწიოთ ამ მკვდარი მატერიის ბორკილებს და ჩავიძიროთ ზეგონებრივ ყოფიერებაში, და ამაშინ ყველაფერი თავის რიგზე იქნებაო, მცდარად გაგებული ქრისტიანობისა და აღმოსავლური რელიგიების მახინჯი ფორმით შემოთავაზებული დუალიზმის მაინცდამაინც აი, ასეთ ნაზავს პოულობდნენ ყოველთვის პლოტინთან და ამით თავდებოდა კიდეც ნეოპლატონიზმის შინაარსის გაგება.

ჩვენი შრომები გამსჭვალულია საკმაოდ მძაფრი მისწრაფებით ნეოპლატონიზმის მიმართ ამ მონაჩმახის უკუსაგდებად, რაც აბსტრაქტულ-ცნებითი სქემების აბსოლუტიზაციასა და ჰიპოსტაზირებაზე დაფუძნებული ანტიდიალექტიკური, ფორმალურ-ლოგიკური მეტაფიზიკის წიაღიდან, ინდივი-დუალისტური დუალიზმის წიაღიდან არის ამოზრდილი. სინამდვილეში, თუ საქმეს არსებითად მივუდგებით, პლოტინის ესთეტიკის საფუძველი მცირედით თუ განსხვავდება ჰერაკლიტესაგან. ხოლო თუ გავითავლისწინებთ იმას, რომ პლოტინის ესთეტიკა განპირობებულია გვიანი ელინიზმის აყვავებით და მასთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული, რა თქმა უნდა, ჰერაკლიტესეული წინასწარდადგინებული ჰარმონია, რაშიც ბედისწერა და ადამიანის თვითმოქმედება განუყოფელ იგივეობაშია შერწყმული, ჩვენ მიერ უნდა შეფასდეს დაძაბული ინდივიდუალიზმის შუქზე, რაკი იგი უაღრესად მძაფრად განიცდის ჰერაკლიტესეულ ჰარმონიას, თუმცა ისე ეპიკურად არა, როგორც ეს ჰერაკლიტეს გამოუდიოდა. მიუხედავად ამისა, წინასწარდადგინებული ჰარმონიის საერთო ესთეტიკას, რომელიც ერთნაირად დადებითად და უარყოფითად აფასებს ამ ქვეყანაზე ყველაფერს, გვიანელინისტური ინდივიდუალიზმი ხელშეუხებლად ტოვებდა.

პლოტინთან ვკითხულობთ: “რით არის გამოწვეული ცხოველთა შორის და კაცთა შორის შეურიგებელი ბრძოლა? ცხოველთა მიერ ერთურთის შეჭმა იმიტომ არის აუცილებელი, რომ ამის შედეგად სუსტი ცხოველები, თუნდაც რომ არავინ ერჩოდეს მათ, სულერთია, დიდხანს ვერ იბოგინებენ. და უკეთუ ისინი დროთა განმავლობაში მაინც უნდა აღიგავონ და დაიღუპონ ისე, რომ სხვებმა ისარგებლონ მათი დაღუპვით, _ რატომ უნდა აღვშფოთდეთ? აკი სხვათა მიერ შეჭმულნი ისინი სხვა ცხოველთა სახით კვლავ აღორძინდებიან?”

ამრიგად, საყოველთაო ბრძოლა კაცთა შორის და ცხოველთა შორის, პლოტინის მიხედვით, ყველა შემთხვევაში არანაკლებ გამართლებულია, ვიდრე ჰერაკლიტესთან, რომელთანაც ვკითხულობთ: “ომი ყოველთა მამაა, მეფეა ყოვლისა. მან აქცია ერთნი მონებად, ხოლო სხვანი საკუთარი თავის უფლებად”.

ცხოვრება, როგორც თეატრალური დადგმა. უფრო გარკვეულად ეს წინასწარდადგენილი ჰარმონია პლოტინს გამოხატული აქვს იმ ტექსტებში, სადაც იგი კაცთა, და საერთოდ, მსოფლიოს ცხოვრების სცენაზე მსახიობთა თამაშს ადარებს. პლოტინს სურს თქვას, რომ ეს საყოველთაო ცხოვრება სხვა არაფერია თუ არა ფაქტიური შესრულება იმისა, რაც თავად მსოფლიო დრამის სიუჟეტში, მის სცენარშია იმთავითვე ჩაფიქრებული, ანუ, ჩვენ ვიტყოდით, იმ გონებაში, რომელიც პლოტინს კოსმოსში მსოფლიო სულის მეოხებით განხორციელებულ უზენაეს იდეურ სფეროდ მიაჩნია.

ამის თაობაზე პლოტინთან ვკითხულობთ: “ყველაფერი ეს თითქოს სცენაზე ხდება, სადაც მოკლული მსახიობი, გამოიცვლის რა სამოსს, კვლავ გამოჩნდება ახლა უკვე სხვა სახეების განსახიერებისათვის. მაგრამ ცხოვრებაში _ სიკვდილი ნამდვილია. და თუ სიკვდილიც სხეულის გამოცვლაა, ისევე როგორც სცენაზე სამოსისა, ანდა მავანისათვის სულაც სხეულის დატოვება, როგორც იქ, სადაც მსახიობი წარმოდგენის შემდეგ საბოლოოდ ტოვებს სცენას, ხოლო შემდგომ კვლავ უბრუნდება, რათა სხვა წარმოდგენაში ახალი როლი ითამაშოს, _ მაშინ რაღად უნდა იყოს საზარელი ცხოველთა ერთმანეთში გარდასახვა, რაც ბოლოს და ბოლოს იმაზე ბევრად უკეთესია, რომ სულაც არ აღორძინდე აღარასოდეს? ასე რომ მოხდეს, სიცოცხლე შეწყდებოდა და სხვათა სახით აღარ აღორძინდებოდა. ახლა კი _ სიცოცხლე ყველაფერსა ქმნის, მედინ ქვეყანას მრავალფეროვნებას ანიჭებს და სახილველად სათნო ცოცხალ სათამაშოებს ძერწავს მარადღე”.

პლოტინის მთელი ეს მსჯელობა უეჭველს ხდის იმას, რომ მისი ესთეტიკა კაცთა და, საერთოდ, შიგნიკოსმოსური ცხოვრების სხვადასხვა მომენტებით განხორციელებული რომელიღაც წინასწარდადგენილი ჰარმონიიდან იღებს სათავეს. ერთი მხრივ, მსახიობები არაფერს ახალს არ მატებენ იმ პიესას, რომელიც მსოფლიო გონებაშია იმთავითვე ჩადებული, მაგრამ, მეორე მხრივ, მსახიობი მაინც საკუთარი როლის შემოქმედია, რაკი ერთსა და იმავე სიუჟეტს სხვადასხვა მსახიობი სრულიად სხვადასხვანაირად ასრულებს. სიცოცხლის თეატრალურ სცენასთან ამ გონებისშემარყეველ შედარებაში პლოტინი თავად ცხოვრების ზესასიცოცხლო განგებულების, მისი საბედისწერო ხასიათის შენარჩუნებასაც ახერხებს და, ამავე დროს, ვეებერთელა ადამიანური თავისუფლებისაც, რასაც ერთობლივად ჩვენ წინასწარდადგენილი ჰარმონიის ესთეტიკას ვუწოდებთ.

სხვათა შორის, მოტანილ ტექსტში პლოტინისთვის დიდად დამახასიათებელია თვითონ პლატონის დამოწმება, ეს ხომ იმას გვიდასტურებს, რომ ცხოვრების გაგება, როგორც თეატრონისა და თამაშისა, სულაც არ არის მარტოოდენ პლოტინისათვის დამახასიათებელი თავისებურება. უეჭველია, რომ ეს მთელი ანტიკური ესთეტიკისათვის საერთო თავისებურებას წარმოადგენს. პლოტინმა მხოლოდ წვერი წაუმახა ამ საერთო ანტიკურ იდეას და იგი რაღაცნაირ მწველ და მძაფრ პრობლემად აქცია, რაც დამოუკიდებელ ანტიკურ ლიტერატურაში მხოლოდ დასაბამს იღებდა. სადაც თუ დიდზე დიდი დარწმუნებულობით ვლინდებოდა, ჯერ მაინც არ იყო ქცეული გამაოგნებელი და მწველი დიალექტიკური ანალიზის საგნად...

პლოტინის ნაწერებში არანაკლებ ეფექტურია ადამიანის შედარება ღმერთების ხელთ არსებულ სათამაშოსთან: “ადამიანი, როგორც ეს უკვე ვთქვით ადრე, რაღაცნაირი გამოგონილი სათამაშოა ღმერთისა, და არსებითად ეს იქცა კაცის საუკეთესო დანიშნულებად”. ა.ა. ტახო-გოდი ამტკიცებს, რომ თამაშისებრი დამოკიდებულება ცხოვრებისადმი საერთოდ ღრმადანტიკური იდეაა.

თავის ტრაქტატში პლოტინი ჯერ სერიოზულ საგნებზე თითქოსდა “თამაშით” ლაპარაკობს. მაგრამ იმავე (III) თავში ირკვევა, რომ თვით ყველაზე მაღალი ხედვაც, ასეთსავე მაღალ მომენტებთან ერთად, თავის თავში შეიცავს რაღაც თამაშისმიერ, ბავშვურ თამაშობათა მსგავსს. პლოტინი პირდაპირ წერს: “ჩვენ და ყველანი, ვინც თამაშობს, ამას ვაკეთებთ ანდა ვცდილობთ გავაკეთოთ მღერით და თამაშით”. ამრიგად, პლოტინთან თვით უმაღლეს სულიერ პროცესებს თან ახლავს თავისებური თამაში.

შემდეგ პლოტინი ამტკიცებს, რომ ყველა ამქვეყნიური საშინელება და სისხლისღვრა, ყველა ომი და ბრძოლა, ადამიანის მთელი ეს დაუცხრომელი სწრაფვა სიმდიდრის შეძენისა და საერთოდ ყოველდღიური კეთილდღეობისათვის, თავისთავად უაღრესად სასაცილოა. რა სათქმელია, ამსოფლიურ საქმეებში თავით ფეხებამდე ჩაფლული კაცი ტირის და ოხრავს კიდევაც, იბრძვის და თავისას მოითხოვს, მაგრამ ვერ ხვდება, ყველაფერი ეს ასეც რომ უნდა ყოფილიყო. მთელი ეს ცხოვრებისეული ჭირვარამი და კატასტროფები პლოტინის თვალში აღბეჭდილია მხოლოდ და მხოლოდ უღრმესი გულუბრყვილობით და ბავშვურობით. ყველაფერი ეს მარტოოდენ გარეგანი თამაშია. სინამდვილეში კი, უკეთუ კაცი სერიოზულია, მას კარგად ესმის, რომ ყველა ეს ჭირვარამი და კატასტროფები სავსებით გამართლებულია, სავსებით გარდუვალი და სავსებით ჩაფიქრებულია თავად ყოფიერების საფუძველში.

“ხამს ისე შევხედოთ მკვლელობას, ყოველგვარ სიკვდილს, ძარცვა-გლეჯასა და ქალაქთ აღებას, თითქოს ეს თეატრონის სცენაზე ხდებოდეს. ყველაფერი ეს ხომ სცენაზე გადაადგილებაა, ნიღბების შეცვლაა, მსახიობთა ტირილი და ამოოხვრაა. აკი ამქვეყნად, წუთისოფლის ცალკეულ გამოვლინებებში კაცის შინაგანი სული კი არ ტირის და მწუხარებს, არამედ მისი გარეგანი აჩრდილი, თითქოს ყველგან დედამიწაზე თეატრალური ფიცარნაგები გაუმართავთო. ჭეშმარიტად, ამგვარია საქმეები კაცისა, რომელიც მხოლოდ იმას მიიჩნევს ცხოვრებად, რაც ამ უმდაბლესსა და გარეგან სფეროში ხდება, იმას კი ვერ ხვდება, რომ ზრუნვაში გართული და ცრემლის მომწურავი კაცი მხოლოდ მოთამაშე ბავშვია. სერიოზულ საქმეთა გამო სერიოზულადვე ზრუნვა აკი მარტოოდენ იმის მეოხებით ხამს, რაც კაცში ნამდვილად სერიოზულია. ყველაფერ დანარჩენში სათამაშოა იგი”.

მთელი ეს წინასწარდადგინებული ჰარმონიის მჭევრმეტყველურ ესთეტიკაში, რომლის თვალსაზრისით ყველაფერი გამართლებული და დასაშვებია, ყველაფერი გარდუვალი, აუცილებელი და ჰარმონიულია, პლოტინი, რამდენადაც ჩვენ ეს გაგვეგება, აგრეთვე ძალიან ახლოსა დგას ჰერაკლიტესთან. მართალია, ნაკლებშეგნებულ ქვეყნიერ კაცს იგი “მოთამაშეს” უწოდებს”, რაც ჩვენ გავბედეთ და ავხსენით ჩვენი მხრივ, სიტყვა “ბავშვის” მიმატებით; ეს იმიტომ ჩავიდინეთ, რომ აქ ვხედავთ, ჯერ ერთი, იმავე ჰერაკლიტეს სიტყცვების უშუალო გამოყენებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ამ თამაშის აშკარად მთელ მსოფლიოზე გავრცობას, რაზეც პლოტინის ზემომოყვანილ ტექსტებში არაერთხელ იყო ლაპარაკი. ჰერაკლიტესთანაც ხომ ამასვე ვკითხულობთ: “მარადისობა კენჭებით მოთამაშე ბავშვია. ბავშვს ეკუთვნის მეუფება წუთისოფელში”.

 

სიტყვა ქართულ ნეოპლატონიზმზე

 

... ახლა მე ვილაპარაკებ საქართველოში აღორძინების ეპოქაზე, ვილაპარაკებ ქართულ ნეოპლატონიზმზე. ვილაპარაკებ იმაზე, თუ რა დიდი მნიშვნელობა აქვს ნეოპლატონიზმს ქართული ფილოსოფიისათვის და მთელი საქართველოსათვის. ცალკეულ ფაქტებს არ შევეხები, ვფიქრობ, რომ ეს ფაქტები თქვენთვის კარგად არის ცნობილი. მე შევეცდები ავხსნა ამ ფაქტების მნიშვნელობა, მათი არა მარტო ქართული ან ზოგადქართული, არამედ უფრო ფართო მნიშვნელობა. ამისთვის საჭიროა ამ საქმეს სრულიად შეგნებულად მივუდგეთ, მე კი, მიუხედავად იმისა, რომ ისეთი ღრმა და ფართო ტერმინებით მომიხდება ოპერირება, როგორიც აღორძინება ან ნეოპლატონიზმია, მკაფიოდ და ნათლად უნდა დავახასიათო ეს ცნებები.

მე ვლაპარაკობ ნეოპლატონიზმზე, მაგრამ ვიცით თუ არა კარგად, რას წარმოადგენს ნეოპლატონიზმი? აღორძინების შემდეგ რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ნეოპლატონიზმი აბუჩად იყო აგდებული, ნეოპლატონიზმს აღარავინ სწავლობდა. გვეუბნებოდნენ, რომ ეს უცნაური და ფანტასტიკური მიეთმოეთია, რომ ეს არის მოძღვრება მაგიაზე, რაღაცნაირი მისტიკა და სრულიად ივიწყებდნენ მის ჭეშმარიტ, ისტორიულ ფილოსოფიურ მნიშვნელობას. მხოლოდ XX საუკუნის პირველ ათწლეულებში დაიწყო ევროპაში ნეოპლატონიზმის ასე თუ ისე სერიოზული შესწავლა. ამიტომ ჩვენ, რუსებმაც და ქართველებმაც, იმის გამო, რომ ჩვენთვის ნეოპლატონიზმს დიდი მნიშვნელობა აქვს, ნათლად უნდა განვსაზღვროთ, თუ რას წარმოადგენს ეს ფილოსოფიური მიმართულება.

როგორც თავად სიტყვა “ნეოპლატონიზმი” გვიჩვენებს, საქმე გვაქვს პლატონიზმთან, მის ერთგვარად ახალ, ჯერ არყოფილ აღორძინებასთან. მაგრამ თვითონ პლატონიზმი რას ნიშნავს? ჩვენ ხომ ამაზე ხშირად საკმაოდ აბსურდული და ბუნდოვანი წარმოდგენა გვაქვს. მხოლოდ მას შემდეგ, როცა ვუპასუხებთ კითხვას, თუ რაა პლატონიზმი, ჩვენ გვეცოდინება თუ რაა ნეოპლატონიზმი, რას წარმოადგენს კერძოდ, ქართული ნეოპლატონიზმი.

ზოგადი აზრით, პლატონიზმი მოძღვრებაა იდეათა შესახებ. კეთილი და პატიოსანი, მაგრამ რაა თვითონ იდეა? იდეა _ ეს არის ის, რასაც წარმოადგენს მოცემული საგანი. საგნის იდეა _ ეს არის ის, რაც შეიძლება ითქვას მოცემულ საგანზე. იდეა პასუხია კითხვაზე: “რას წარმოადგენს მოცემული საგანი?” მხოლოდ იდეის მეშვეობით შეგვიძლია განვასხვავოთ მოცემული საგანი ყველა სხვა საგნისაგან. ზემოთქმულიდან გასაგები უნდა იყოს, რომ მოძღვრებას იდეებზე უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ფილოსოფიისათვის. რას შეიცავს ეს მნიშვნელობა? იმას, რომ საჭიროა, უპირველეს ყოვლისა, აიხსნას იდეის მატერიისადმი, იდეის საგნებისადმი დამოკიდებულება. და სწორედ ნეოპლატონიზმია ის მოძღვრება, რომელმაც ააღორძინა იდეების შესახებ პლატონის მოძღვრება. მაგრამ აქვე უნდა ითქვას, რომ პლატონისთვის უპირატესი მნიშვნელობა ჰქონდა იდეების საერთო ფორმას, უკიდურესად განზოგადოებულ ფორმას. არისტოტელეს კი ყურადღება გადააქვს საერთო იდეებიდან კერძო იდეებზე. მას მიაჩნია, რომ საჭიროა წარმოდგენა გვქონდეს არა მარტო საერთო იდეაზე, არამედ აგრეთვე ერთჯერად იდეაზე, ე.ი. ცალკეული საგნის იდეაზეც. აი სწორედ იდეებზე ეს პლატონურ-არისტოტელური მოძღვრება შეითვისა ნეოპლატონიზმმა.

ნეოპლატონიზმმა არა მარტო გაიმეორა, არამედ ახლებურად გაიაზრა, ბოლომდე გაიაზრა ეს რთული თეორია. და რამდენადაც ნეოპლატონიზმმა დაასრულა მთელი ანტიკური ფილოსოფია, იგი წარმოადგენს ღრმა და ყველაზე უფრო გააზრებულ სისტემას. შეიძლება ითქვას, რომ ნეოპლატონიზმი სხვა არაფერია, თუ არა იგივე პლატონიზმი, ოღონდ უფრო ღრმად გააზრებული და რეფლექსირებული.

და აი ამ ნეოპლატონიზმმა ფესვი გაიდგა, შეიძლება ითქვას, ყველა საუკუნეში. არ ყოფილა არცერთი კულტურა ნეოპლატონიზმს რომ არ დასესხებოდა. იგი წარმოუდგენლად განვითარდა თვითონ ანტიკურობაში, არსებობდა შუა საუკუნეებსა და აღორძინების ხანაში, ახალ დროშიც. საჭიროა ვიცოდეთ, რას წარმოადგენს ანტიკური ნეოპლატონიზმი!

ცნობილია, რომ ანტიკურობა, როგორც ჩვეულებრივ ვამბობთ, გარკვეული სახის სტიქიურ მატერიალიზმს წარმოადგენს. საქმე ისაა, რომ იქ ყველაზე უფრო დასრულებულ, ყველაზე უფრო მშვენიერ და ძირითად ყოფიერებად კოსმოსია მიჩნეული. არა რომელიღაც გაუგებარი კოსმოსი, არამედ მატერიალურ-გრძნობითი, ხელშესახები, თვალით ხილული და ყურით სმენილი კოსმოსი: აი ეს ვარსკვლავებით მოჭედილი ცა, რომელიც გუმბათივით დამხობია უძრავ დედამიწას, კოსმოსი, რომელშიც შეყვარებულია ანტიკური ხანის კაცი. სამყაროს ასეთნაირ გაგებას მე ვუწოდებ კოსმოლოგიურ ნეოპლატონიზმს, კოსმოლოგიურს, ესე იგი მატერიალურ-გრძნობითს ნეოპლატონიზმს. ეს არის მოძღვრება იდეებზე, მიმართული იქითკენ, რომ განადიდოს და აბსოლუტურად აქციოს კოსმოსი, რომ ეს გრძნობით-მატერიალური კოსმოსი ძირითად ყოფიერებად, იდეალურ ყოფიერებად, საბოლოო ყოფიერებად აქციოს.

ამას უპირისპირდება შუასაუკუნეთა ნეოპლატონიზმი, რადგან ყოველი კულტურა, როგორც კი წელში გაიმართება მეტნაკალებად და ნატიფ სრუქუტურულ ძიებათა ტენდენციას გამოამჟღავნებს, ყოველთვის ნეოპლატონიზმს შეეჩეხება... შუასაუკუნეთა ნეოპლატონიზმი საფუძველშივე უპირისპირდება ანტიკურს. ანტიკური ნეოპლატონიზმი ეთაყვანებოდა კოსმოსს, ორგანიზებულ მატერიას, ისეთ უნივერსალურ საგანს, როგორიცაა ვარსკვლავებით მოჭედილი ცა და მის ქვეშ განფენილი უძრავი დედამიწა. შუასაუკუნეთა ნეოპლატონიზმმა სულ სხვა კატეგორია წარმოაჩინა, კატეგორია, რომელსაც ცუდად ითვისებდა ან თითქმის ვერაფრით ვერ ითვისებდა ანტიკურობა, _ პიროვნების კატეგორია.

ერთია _ საგანი, სხვა საქმეა _ პიროვნება და თუ ანტიკურ კოსმოლოგიზმს საფუძვლად ედო საგნი, შუასაუკუნეთა ნეოპლატონიზმის საფუძველი პიროვნება იყო. ის დიადი, აბსოლუტური პიროვნება, რომელიც ყოველგვარ ბუნებაზე, ყოველგვარ კოსმოსზე მაღლა დგას, რომელიც თავად ქმნის კაცსაც და ბუნებასაც და ყველაფერს არსებულს. ასეთ ნეოპლატონიზმს მე დავარქმევდი სპირიტუალისტურ და არა მატერიალურ-გრძნობით ნეოპლატონიზმს. ეს არის სპირიტუალიზმი, აბსოლუტური სულის ფილოსოფია. არავითარ აბსოლუტურ სულს არ სცნობდა ანტიკურობა, აბსოლუტური სულის ფილოსოფიამ შუა საუკუნეებში გაიმარჯვა. და აი ნეოპლატონიზმი იდეებსა და მატერიაზე მთელი თავისი მოძღვრებით მთლიანად დაუქვემდებარეს ამ აბსოლუტურ სპირიტუალიზმს.

რას წარმოადგენს აღორძინების ხანის ნეოპლატონიზმი? დიდად საინტერესო რამეს. მას შემდეგ, რაც კაცობრიობა მთელი ათასი წელი თაყვანს სცემდა აბსოლუტურ პიროვნებას, აღორძინების ეპოქამ სრულიად სხვა პოზიცია აირჩია. მან წინა პლანზე ადამიანი წამოსწია. ახლა მისთვის მის გამო განიხილებოდა სულის პრობლემებიცა და ბუნების პრობლემებიც. ეს არის, როგორც მე ვამბობ, ანტროპოცენტრიზმი, ანუ ფილოსოფია, რომელიც ყველაფრის საფუძვლად ადამიანის ცნებას მიიჩნევს. ადამიანისთვის არსებობს ყველაფერი, ადამიანი ბუნებაზე მაღლა დგას, ადამიანი აბსოლუტურ სულზე მაღლა დგას. თვითონ იგია უკეთესი ბუნება, თვითონ იგია უმაღლესი აბსოლუტური სული. და ეს აბსოლუტიზაცია ადამიანის პიროვნებისა, არის ის სიახლე, რასაც აღორძინების ეპოქაში ვხედავთ. ეს _ ანთროპოცენტრიზმია.

აქ ჯერ კიდევ არა გვაქვს სრული სუბიექტივიზმი, ის უფრო გვიან დაიწყება, აღორძინების შემდეგ. და იქ ადამიანის როგორც სუბიექტის ისეთი განდიდება დაიწყება, ისეთი უზომო ფსიქოლოგიზმი და სუბიექტივიზმი, რომ თურმე თვითონ ადამიანის პიროვნება ბადებს უკვე თავისი არსებიდან ყველაფერს: ბუნებასაც და თვით ღვთაებას. ასეთი რამეც კი სთქვა ფიხტემ XVIII საუკუნის მიწურულს.

რას წარმოადგენს საკუთრივ ქართული ნეოპლატონიზმი? დიახ, ქართული ნეოპლატონიზმიც ანთროპოცენტრიზმს ასაჩინოებს. აქაც ადამიანია ყველაფრის საფუძველი. აქაც იგივე მისწრაფებაა ადამიანის გაუკვდავებისა და ამქვეყნად მისი გაბედნიერებისა. მაგრამ აქვე ჩნდება ღრმა განსხვავება, ერთი მხრივ, ქართულ ნეოპლატონიზმს, ხოლო მეორე მხრივ, იტალიურ და გერმანულ ნეოპლატონიზმს შორის, აღმოსავლურ და დასავლურ ნეოპლატონიზმს შორის. მათ შორის უზარმაზარი სხვაობაა, რის შეთვისებაც ხამს, სხვანაირად ვერ გავიგებთ, თუ რაა ქართული აღორძინება.

ის ნეოპლატონიზმი, რომელსაც აღიარებდნენ ქართული აღორძინების ეპოქის წარმომადგენლები _ იოანე პეტრიწი და რუსთაველი _ აგრეთვე ანთროპოცენტრიზმია, მაგრამ იგი არ ანადგურებს ბუნების ბატონობას, იმ ბუნებისა, რომელსაც ეთაყვანებოდა ანტიკურობა. დიახ, იგი ეთაყვანებოდა ბუნებას ამ ვარსკვლავებითურთ, ამ ვარსკვლავიანი ცით და ცადაქნილის სწორი მოძრაობით მორჭმულ ბუნებას. დიახ, ყველაფერი ეს რჩება აქ, ამქვეყნად, მაგრამ ერთადერთი აბსოლუტის სახით კი არა, მსგავსად ანტიკური საბერძნეთისა. რჩება აბსოლუტის სახით, ყოფიერების სახით, მაგრამ ისეთი ყოფიერებისა, რომელიც შინაგანად განიცდება ადამიანის მიერ, მოცემული აქვს სუბიექტურად და მის მიერ შეიგრძნობა როგორც საკუთარი, უაღრესად ინტიმური რამ. ანთროპოცენტრიზმს აქ არ მივყავართ ბუნების განადგურებამდე, როგორც ეს იყო დასავლეთში. ბუნება აქ მდიდრდება იმის მეოხებით, რომ ადამიანი მასთან სუბიექტის მოთხოვნილებებით მივიდა, იმის მეოხებით, რომ ადამიანი იქცა იმ პიროვნებად, რომელსაც სურს ყველაფერი შეიძინოს, ყველაფერი თავისებურად გადააკეთოს. აქ არ ნადგურდება ბუნება ანდა კოსმოსი, პირიქით, მაღლდება ინტერესი სულის, პიროვნების ცხოვრებისადმი, სუბიექტის ცხოვრებისადმი, სუბიექტისა, რომელიც თხემით ფერხამდე ჩართულია ამ ბუნებაში.

ბუნება თავისი საკუთარი ცხოვრებით იწყებს სიცოცხლეს. იგი გაშლილია უთვალავი ფერით. ის უბრალოდ ზღაპრული და არა მარტო ღვთაებრივი ქმნილებაა, არამედ არის ის, რაც კაცის მიერ მთელი გულით განიცდება, განიცდება გონებრივად, როგორც ისეთი რამ, რაც კაცს შეუძლია თავისი ძალებით შთაიგრძნოს და მოიაზროს ბოლომდე.

ქართული ნეოპლატონიზმის სპირიტუალიზმთან მიმართებაზეც იგივე უნდა ითქვას. მეტისმეტად უხეში შეცდომა და ვულგარიაზცია იქნებოდა იმის თქმა, რომ ქართული ნეოპლატონიზმი სავსებით აუქმებს ყოველგვარ სპირიტუალიზმს. ამისთვის არ იღწვოდნენ იოანე პეტრიწი და რუსთაველი. ისინი ბუნების სულიერ დასაბამს სცნობდნენ, სცნობდნენ მთელი ყოფიერების მიმართ მის ხელმწიფებას. მაგრამ ამჟღავნებდნენ ამას თავისებურად, სწორედაც რომ ინტიმურად მგრძნობელი სუბიექტის ენაზე გადაჰქონდათ თავისი სათქმელი. ამიტომ არ კმაროდა მარტო აბსოლუტისადმი თაყვანისცემა და მისი მიუწვდომლობისა და შეუცნობლობის ქადაგება. არა, ყოფიერების სულიერი საფუძველი შეცნობადია, იგი ადამიანურია. იგი ადამიანის სასიცოცხლო მოთხოვნილებას წარმოადგენს. აი რა არის ქართული ნეოპლატონიზმი იტალიური და გერმანული ნეოპლატონიზმისაგან განსხვავებით.

ქართული ანთროპოცენტრიზმი არ ანადგურებს ბუნებას და არ ანადგურებს სულს, არამედ ერთსაც და მეორესაც თავის სუბიექტურ, მშობლიურად განსაცდელ თარგზე ძერწავს. ქართულ ნეოპლატონიზმს სურს ბოლომდე მოიაზროს ეს აბსოლუტები, რომლებიც დასავლეთში არ ყოფილან განცდილნი და მეტისმეტი აბსტრაქტულობით გამოირჩეოდნენ. ქართულ ნეოპლატონიზმს სურს ყველაფერი ეს ცხოვრებაშიც გამოიყენოს, აქვე განახორციელოს კაცის ოცნება სიცოცხლის დანიშნულებაზე. სახელდობრ, ეს განასხვავებს ქართულ ნეოპლატონიზმს სხვადასხვა ტიპის დასავლური ნეოპლატონიზმისაგან.

იმისთვის, რომ გავიგოთ ზემოთქმული უნდა წაემოვიდგინოთ ისეთი მიწიერი კაცი, რომელიც თავის მიწიერ სრულყოფას მიელტვის, მაგრამ ამას აკეთებს ამსოფლიურ საშუალებათა გზით, ჭამა-სმით და პირწმინდად მატერიალური და ცხოველური მდგომარეობით. არა, მისი ანთროპოცენტრიზმი უაღრესად განსულიერებულია, უაღრესად ამაღლებული, და მას უნდა ძირფესვიანად, კარდინალურად შეცვალოს ცხოვრება, დაუცხრომლად ებრძოლოს ცხოვრების ბნელ მხარეებს. იგი ესწრაფვის ადამინური არსებობის სხვა, უფრო თავისუფალ და იდეალურ ფორმებს. აი ამით მკვეთრად განსხვავდება ქართული ნეოპლატონიზმი. იგი სუბიექტურია და წრფელად შესაგრძნობი, მაგრამ ამავე დროს კეთების, სინამდვილის გარდაქმნის, უმაღლესი სრულყოფისაკენ ლტოლვის პრინციპსაც წარმოადგენს.

ამის შემდეგ გასაგები ხდება, რატომ გაიმარჯვა ამ ფილოსოფიამ, ამ ფილოსოფიურმა სისტემამ საქართველოში და რატომ დაედო საფუძვლად აღორძინებად წოდებულ კულტურულ მიმართულებას. ქართული აღორძინება წარმოუდგენელია ნეოპლატონიზმის გარეშე. ამჟამად ის უკვე დამტკიცებულია, დამტკიცებულია მეცნიერულად, თუმცა, ამ დებულებამ ვერ მოიპოვა სრული აღიარება და ბევრს კიდევ მახინჯი და უბადრუკი წარმოდგენა აქვს ნეოპლატონიზმზე. სინამდვილეში ნეოპლატონიზმი, რა თქმა უნდა, სულიერი მოძღვრებაა, მოძღვრება სულის ფერისცვალებაზე. მაგრამ რომელი სულისა და როგორ ფერისცვალებაზე? აი ამას არ ითვალისწინებდნენ, როცა ქართულ ნეოპლატონიზმზე ლაპარაკობდნენ, ხოლო იმ სწორი გაგებით, რაზეც მე ზემოთ ვილაპარაკე, ქართულ ნეოპლატონიზმს კოლოსალური მნიშვნელობა აქვს.

არა ხამს იმაზე ლაპარაკი, რომ ჩვენი ახლანდელი მსოფლმხედველობა სრულიად სხვაა, ჩვენ სხვა დანიშნულება გვაქვს, სხვა მიზნები და აზროვნების სხვა მეთოდები. მე სრულიადაც არ ვცდილობ XI-XII საუკუნეების ნეოპლატონიზმი აღვადგინო საქართველოში. ამისთვის არ გიტარებთ ლექციას. მე მხოლოდ იმის თქმა მინდა, რომ აღორძინების ხანის ქართული ნეოპლატონიზმი წარმოადგენს ერთადერთ ნიმუშს, ადამიანური პიროვნებისა და ადამიანური არსებობის ერთ-ერთ ღრმად და ნატიფად დამუშავებულ ნიმუშს, რომელიც მიმართულია ცხოვრების გარდასაქმნელად, ყოველგვარ დაბრკოლებათა გადასალახავად, რათა მიაღწიო უმაღლეს ცხოვრებას. ეს არის უაღრესად მიწიერი, მაგრამ ამავე დროს კეთილშობილური და ამაღლებული ფილოსოფია. ეს არის სულობით გამსჭვალული ფილოსოფია, რომელსაც მიწიდან მოუწყვეტლად სურს რაღაც სხვა რამედ აქციოს ეს ქვეყანა.

ქართული ნეოპლატონიზმი საქართველოს კულტურული განვითარების დიდმნიშვნელოვანი მიღწევაა. და როგორ უნდა ავუაროთ მას გვერდი? ძალიან კარგს შვრებიან საქართველოში, როცა აქვეყნებენ თავიანთი ნეოპლატონიკოსების თხზულებებს, თარგმნიან და კომენტარებს ურთავენ. მე ვიტყოდი, რომ ამ აზრით, საქართველო ის ქვეყანაა, ვისგანაც უნდა ვისწავლოთ, თუ როგორ ვიკვლიოთ ნეოპლატონიზმი.

 ჩვენში ხომ ადრე ნეოპლატონიზმი პოპულარული არ იყო. გამოდიოდა ცალკეული გამოკვლევები ნეოპლატონიზმის დარგში, მაგრამ ასე ღრმად და ყოვლისმომცველად არ იკვლევდნენ ამ ფილოსოფიურ სისტემას. არ არსებობდა მისი ჩაღრმავებული გაგება. და ასეთნაირი გაგება ჩვენ ქართველებისაგან უნდა ვისწავლოთ. და რაც უფრო მეტს ვისწავლით, მით უფრო განმტკიცდება რუს-ქართველთა მეგობრობა.

მაგრამ ესეც არ ამოწურავს სათქმელს. საჭიროა აღინიშნოს ნეოპლატონიზმის თანადროული მნიშვნელობა. ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ თუმცა ეს მსოფლმხედველობა ქრონოლოგიურად ძალიან დაშორებულია ჩვენგან, იგი დღესაც უაღრესი თაყვანისცემის საგანია. ქართული ნეოპლატონიზმი, როგორც უკვე ითქვა, ანთროპოცენტრულია. და ეს სავსებით სწორია. მაგრამ იქმნება დიდი საშიშროებაც, ობიექტური სამყაროსაგან პიროვნების იზოლაცია, მისი მოწყვეტა ბუნებისაგან, ხალხისაგან, ისტორიისაგან. პიროვნების ასეთი დასაზღვრული გაგება არ ახასიათებს ქართულ ნეოპლატონიზმს. დიახ, ეს ანთროპოცენტრიზმია, მაგრამ იგი არ თიშავს პიროვნებას ბუნებისაგან, არამედ რაღაცნაირ ჰარმონიულ მთლიანობაში აერთიანებს პიროვნებასა და ბუნებას და აქ საზოგადოებაც პიროვნებათა ერთობად წარმოიდგინება. ასეთი ანთროპოცენტრიზმისთვის უცხო არ არის ისტორიული პროცესების არავითარი სულიერი მხარე.

შემდეგ ჩვენ ხშირად ვიყენებთ სიტყვებს: “სუბიექტი”, “სუბიექტურობა”, “სუბიექტივიზმი”. უკეთუ ქართული ნეოპლატონიზმი ანთროპოცენტრულია, იგი, რა თქმა უნდა, ადამიანურ სუბიექტურობაზე რამენაირ მოძღვრებას უნდა წარმოადგენდეს. და, მართლაც, აქ ჩვენ საქმე გვაქვს სუბიექტის დიდ კულტურასთან. მაგრამ საჭიროა გავარჩიოთ სუბიექტურობა და სუბიექტივიზმი. ის სუბიექტივიზმი და ფსიქოლოგიზმი, რაც დასავლეთში განვითარდა, ხშირად დიდ უკიდურესობებს ამჟღავნებდა. ადამიანს მიეწერებოდა ისეთი სუბიექტურობა, რაც უარყოფდა ყველაფერს და თავისი თავის გაღმერთებამდე მიდიოდა. ბუნებრივი, კეთილშობილური კაცის განცდები განიმარტებოდა როგორც პირწმინდად სუბიექტური. და უკიდურეს სუბიექტივიზმსა და ფსიქოლოგიზმში ჩავარდნილი დასავლეთევროპელი სუბიექტი დეკადენტობაშიც ვარდებოდა, ანუ ისეთ მდგომარეობაში, როცა კაცი ტკბება თავისი განცდებით, გემოს ატანს მათ და ვერაფერს ვერ ამჩნევს თავისი განცდების გარდა.

ქართულ ნეოპლატონიზმს არაფერი საერთო არა აქვს ამასთან. იგი სუბიექტის მრავალფეროვან სურათს გვაძლევს, მაგრამ ამასთანავე გვასწავლის, როგორ დავაღწიოთ თავი სუბიექტივიზმს და ფსიქოლოგიიური თავმოთნეობის მთელ ამ უბედურებას. აქ არა გვაქვს ფსიქოლოგიზმი და განცდების ჩატკბარუნება. აქ არის კეთილშობილური კულტურა, გრძნობათა მაღალი, ქმედითი კულტურა.

ცნობილია, რომ ანთროპოცენტრული ფილოსოფია ხშირად აღწევს ჭეშმარიტებათა ჭვრეტას და, ამ ჭვრეტაში დანთქმული უარს ამბობს საქმეებზე, ქმედებაზე. ქართულ ნეოპლატონიზმში უხვად არის წარმოდგენილი მჭვრეტელობა, მაგრამ იგი ამასთანავე გვასწავლის არა მარტო ჭვრეტაში ვიყოთ დანთქმულნი, არამედ დღემუდამ ვესწრაფოთ საქმეს. ეს არის ანთროპოცენტრიზმი, რომელსაც სურს გარდუვალად შექმნას რაიმე, და არა მარტო შექმნას, არამედ გარდაქმნას სინამდვილე. სინამდვილე რომ უნდა გარდაიქმნას _ ამას ჩინებულად გრძნობს ყველა ქართველი ნეოპლატონიკოსი, ქართულ ნეოპლატონიზმში მჭვრეტელობა და სიცოცხლის, როგორც ჰარმონიული მთლიანობის გაგება ურთიერთთან შერწყმულია და ამ გაგებამ უნდა მიგვიყვანოს არსებული მდგომარეობის შეცვლამდე. ქართული ნეოპლატონიზმის ამ თავისებურებებს არა მარტო მსოფლიო მნიშვნელობა აქვს, არამედ თანადროული მნიშვნელობაც. და როგორც არ უნდა განვსხვავდებოდეთ ჩვენი მსოფლმხედველობით XI-XII საუკუნეებისაგან, ქართველი ნეოპლატონიკოსების ეს ანტიფსიქოლოგიზმი, ანტისუბიექტივიზმი და ქმედითი დასაბამი თანადროულობისთვისაც მნიშვნელოვანია.

აი რა მნიშვნელოვან აზრებს ვპოულობთ ქართული აღორძინების ნეოპლატონიკოსებთან! ამიტომ მხოლოდ ერთით უნდა დავამთავრო _ დე, იდღეგრძელოს ქართულმა აღორძინებამ და გაუმარჯოს ქართულ ნეოპლატონიზმს!

 

 

პლატონური მოძღვრება რიცხვზე

(სტრუქტურულ-რიცხვული მოდიფიკაციები)

 

პლატონი ეკუთვნის იმ ათასწლოვან ანტიკურ-შუასაუკუნეობრივ ტრადიციას, რომელიც ყოფიერებასა და ცხოვრებაში ყველაზე მაღლა აყენებდა რიცხვულ კონსტრუქციებს, რაც შემდგომ მთლიანად გადავიდა ახალი დროის ფილოსოფიაშიც და გადამუშავებული სახით საფუძვლად დაედო მთელ ახალევროპულ მათემატიკურ ბუნებისმეტყველებას, ხოლო ნაწილობრივ, ახალი და უახლესი დროის ესთეტიკასაც.

ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე და უმეცრულ ცრურწმენას წარმოადგენს ის, რომ პლატონის რიცხვული თეორია გაგებულია როგორც ერთგვარი “რიცხვული სპეკულაცია”, “რიცხვული მისტიკა” ან “რიცხვული ფანტასტიკა”, უწინარეს ყოვლისა, შეუძლებელია გაიგო, რას ნიშნავს ეს გამკიცხველი გამოთქმები. ეს გამოთქმები უკვე დიდი ხანია სალანძღავ შორისდებულებად იქცა და ყოველგვარი რაციონალური შინაარსი დაიკარგა. როგორც ჩანს, “სპეკულაცია” აქ გაგებულია უპირატესად, როგორც ბაზრული სპეკულაცია, იმიტომ რომ, თუ ჩვენ ამ ტერმინს ისტორიულ-ფილოსოფიურად განვმარტავთ, იგი მხოლოდ აზროვნებითსა და წმინდა აზრობრივ ოპერაციებს გულისხმობს, და მაშინ ჩვეულებრივი გამრავლების ტაბულაც კი სპეკულაციური აზროვნების მაგალითი იქნება. აკი ეს ტაბულა არაფერს გვეუბნება სპეციალურად გრძნობით საგნებზე, რომელთა სფეროშიც მოიხმარება იგი.

მაგრამ კმაყოფილებით უნდა აღვნიშნოთ, რომ პლატონის რიცხვული მოძღვრებისა და რიცხვული ტერმინოლოგიის ამნაირი კვალიფიკაცია თანდათანობით მხოლოდ ბერძნული პირველწყაროების არმცოდნე უბირი წრეების საკუთრება ხდება, მაშინ, როცა თავად ეს მოღძვრება მკვლევართა და სპეციალისტთა სულ უფრო და უფრო ფართო წრეების უაღრესად სერიოზულ ყურადღებას იპყრობს.

დღეს შეიძლება ითქვას, რომ პლატონის რიცხვული თეორიის წინანდელი დაბალხარისხოვანი შეფასება დაძლეულია მეცნიერებაში. დღეს მხოლოდ უმეცარნი ცდილობენ (ისინიც ხომ წერენ თავიანთ სახელმძღვანელოებსა და “გამოკვლევებს”), როცა საქმე პლატონის რიცხვულ მოძღვრებაზე მიდგება, პირველწყაროების იგნორირებაზე დაფუძნებული სალანძღავი შორისდებულებით გავიდნენ ფონს.

რიცხვის პლატონის თეორიას არ შეიძლება უბრალოდ მათემატიკა ეწოდოს. პლატონი არასოდეს ყოფილა უბრალოდ მათემატიკოსი, თუკი ამ უკანასკნელში ახალი დროის შესაბამის სპეციალურ მეცნიერულ დისციპლინას ვიგულისხმებთ. პირიქით, თუ მისი თხზულებების ბევრი ადგილისა და, უპირველეს ყოვლისა, “სახელმწიფოს” VI წიგნის მიხედვით ვიმსჯელებთ, პლატონი უგულებელყოფდა კიდეც მათემატიკას, როგორც ფორმალურ დისციპლინას და, რაღა თქმა უნდა, ამ აზრით სულაც არ ცდილობდა მათემატიკოსი ყოფილიყო...

უკვე იმ პირველპრინციპს, რომელზეც “სახელმწიფოს” VI წიგნშია ლაპარაკი, პლატონი განმარტავს როგორც ერთიანობას, ე.ი. ეს პრინციპი მას ესმის არსებითად, არითმეტიკულად. პლატონისმიერი გონება უკვე ყოფიერების განწილვას წარმოადგენს, ხოლო ყოველი განწილვადობა მხოლოდ რიცხვის მეშვეობით არის შესაძლებელი. პლატონს მსოფლიოს სულიც თვითმოძრავ რიცხვად ჰქონდა წარმოდგენილი. კოსმოსზე ხომ ლაპარაკიც ზედმეტია. პლატონის კოსმოსი მთლიანად მარტოოდენ მათემატიკურ განსაზღვრებათაგან შედგება. რიცხვი მთელ პლატონისმიერ სინამდვილეს იმზომად მსჭვალავს, რომ შეიძლება ითქვას, იგი ერთობლივ მარტოოდენ რიცხვებისგან შედგება... ეს რიცხვული გამსჭვალვა იმდენად განსაკუთრებული და ზოგადმნიშვნელოვანია, რომ გვაიძულებს პლატონი კიბერნეტიკის მამათავრად მივიჩნიოთ.

რიცხვთა პლატონურ თეორიაზე არსებული ლიტერატურა მთელი სიცხადით საჩინოყოფს, რომ პლატონს რიცხვი არ ესმოდა როგორც უბრალო არითმეტიკული ანგარიშის ფორმალური შედეგი. მის მიერ უბრალოდ კი არ გადაითვლება ყოველ რიცხვში შემავალი ერთეულები, არამედ მოიაზრება როგორც გარკვეული სახით ერთმანეთის მიმართ განლაგებული, გარკვეული სახით მოწესრიგებული ერთეულები, რასაც ახლა მათემატიკოსები “მოწესრიგებულ” ან, უმჯობესია ვთქვათ, “სავსებით მოწესრიგებულ სიმრავლეს” უწოდებენ. სხვანაირად, ახლა დადგენილად უნდა მივიჩნიოთ, რომ პლატონს ყოველი რიცხვი ესმის როგორც ესა თუ ის სტრუქტურა. ამ სტრუქტურას პლატონი თითქოს ტვიფარივით იღებს თვითონ ნივთებისაგან. აკი თითოეულ ნივთს აბადია საკუთარი ფორმა, ხოლო ეს ფორმები ურიცხვია. უკუვიქცევით რა ნივთის მატერიალური შინაარსისაგან და დავტოვებთ რა მხოლოდ იმ წერტილებს, რომლებიც თავად ნივთის აღნაგობას გვისაჩინოებს, ჩვენ მივიღებთ გარკვეული სახით განლაგებული წერტილების ჯგუფს. წერტილების აი ასეთნაირი ჯგუფი არის სწორედ ის, რასაც პლატონი რიცხვს უწოდებს. ამრიგად, დღეს დადგენილია რიცხვის სტრუქტურული თვალსაზრისი პლატონთან. იმაზე კი, რომ ეს სტრუქტურული თვალსაზრისი მას მემკვიდრეობით აქვს მიღებული პითაგორელებისაგან, აგრეთვე ძალიან ბევრი დაწერილა...

პლატონი პირდაპირ ტკბება რიცხვების ჭვრეტით, მათი ურთიერთგანსხვავებით, მათ შორის სხვადასხვა ოპერაციის ჩატარებით და შეიძლება ითქვას, რომ მთელი მისი ტექსტი აჭრელებულია დასამტკიცებელი თეზისებისათვის მოხმობილი რიცხვული მაგალითებით. ცარგვალიც, რომელიც თვალს “უდიდესი სილამაზისა და სიზუსტის ნიმუშად წარმოუდგება, თავად ისიც გულისხმობს წმინდა გონებრივ რიცხვულ სფეროს, ან “ჭეშმარიტ რიცხვს”, რის მიბაძვასაც წარმოადგენს თვითონ. მთელ ანტიკურობასთან ერთად, პლატონი ვერა და ვერ ძღება რიცხვული ოპერაციების სიზუსტის ჭვრეტით, არ უნელდება აღტაცება და მზად არის ყოველ წუთში ღვთაებრივი ჰიმნები უმღეროს მას...

რა თქმა უნდა, ყველას გვესმის, რომ რიცხვები და რიცხვული ჰარმონიები, რომლებზეც გველაპარაკება პლატონი, რაღაც ნამეტნავად რთული და გაუგებარია, ნამეტნავად დახორხლილი და ფანტაზიისმიერია, მაგრამ ეს მხოლოდ იმაზე მიგვანიშნებს, რომ პლატონი უაღრესად სერიოზულად უდგებოდა სინამდვილის მათემატიკურად დაუფლებას... პლატონს ესმოდა სინამდვილის მთელი სირთულე და მას გამოხატავდა ისე, როგორც შეეძლო. ყოველ შემთხვევაში, ჩვენი მხრივ სრულ აღიარებას იმსახურებს საზოგადოების რიცხვული სახით წარმოდგენის ცდა. და ამ საქმეში ბრიყვი და გულუბრყვილო პლატონი კი არ არის, არამედ ის ურიცხვი კომენტატორი და მთხრობელი, რომლებიც პლატონის ფილოსოფიას ფრინველთა ირაოდან სწავლობენ და ზედმეტად დიდ ფასს ადებენ თავიანთ უხეშ ისტორიულ-ფილოსოფიურ მეთოდებს. თანადროული მეცნიერების თვალსაზრისით კი, კერძოდ, ფანტასტიკური ზედაპირის ქვეშ ჩვენთვის საცნაური ხდება პლატონის მეთოდების ღრმა შინაგანი აზრი, სწორედ პლატონის ფილოსოფიურ-ესთეტიკური რიცხვულიოპერაციების კიბერნეტიკული ბუნება (როცა რიცხვი მთელი ყოფიერების მოდლ-რეგულატორად არის გაგებული) მოითხოვს პლატონის სრულ გადასინჯვას*.

დაბოლოს, ჩვენ მოვიყვანთ სიტყვებს აინშტაინისა, რომელიც სულაც არ დგას იმათ რიგში, ვინც ძველთა მათემატიკურ კონსტრუქციებზე დაბალი წარმოდგენისა იყო. აინშტაინი წერდა: “მთელს ჩვენს წინარე გამოცდილებას იმ აზრამდე მივყავართ, რომ ბუნება წარმოადგენს იმის განსახიერებას, რაც მათემატიკურად ყველაზე ადვილად წარმოსადგენია. მე დარწმუნებული ვარ, რომ წმინდა მათემატიკური კონსტრუქცია საშუალებას გვაძლევს მოვნახოთ ის ცნებები და მათ შორის ის კანონიერი კავშირები, რომლებიც ბუნების შეცნობის გასაღებს გვაძლევს. ამრიგად, გარკვეული აზრით, მე გამართლებულად მიმაჩნია ძველთა ოცნება დაუფლებოდნენ ჭეშმარიტებას პირწმინდად ლოგიკური აზროვნების გზით”.

დასასრულ, უნდა შევნიშნოთ, რომ რიცხვზე პლატონური მოძღვრების მნიშვნელოვან ნეოპლატონურ კომენტარებს ჩვენ სრულებით არ შევხებივართ. არადა, პლატონთან ამ საკითხის ფრაგმენტული წარმოჩენა თავისთავად მოითხოვდა მის მკაცრ წესრიგში მოყვანასა და იმ მხარეთა ბოლომდე გააზრებას, რომლებიც პლატონთან მონიშნულია მხოლოდ და ეს სისტემაში მოიყვანეს და მოაწესრიგეს სწორედ ნეოპლატონიკოსებმა. ჩვენ განსაკუთრებით მხურვალედ ვურჩევდით შეისწავლონ პროკლე, რომელთანაც, ვგონებ, რიცხვზე პლატონური მოძღვრება მოყვანილია გარკვეულ წესრიგში და შესაბამისი კომენტარებით არის გაწყობილი.

 

•  

სხვათა შორის, პლატონი (თავის ნაწერებში) იცავს ძალიან ნატიფ აზრს, რომლის გაგება არაფრით არ შეუძლია თვით ბევრ თანამედროვე მათემატიკოსსაც, ჩვეულებრივ ფიქრობენ, რომ ორიანი შედგება ორი ერთეულისაგან, სამიანი _ სამი ერთეულისაგან და ა.შ. ეს აზრი სავსებით სწორია, მაგრამ, პლატონის თვალსაზრისით, ბანალურია და მხოლოდ ობივატელურ მიდგომას გვიდასტურებს ანგარიშისადმი. სინამდვილეში კი ორიანი, რომელიც ორ ერთეულად იყოფა, ამასთანავე არავითარ შემთხვევაში არ იყოფა არც ორ და არც არავითარ სხვა რიცხვზე. ორიანი არის სრულიად დამოუკიდებელი რიცხვული ინდივიდუალობა, რასაც ვერასგზით ვერ მივიღებთ ერთი ნაწილის მეორე ნაწილთან შეერთებით. იგივე ითქმის სამიანსა და ოთხიანზე და, ჩვენ ვიტყოდით, აგრეთვე ყველა წილად, ყველა რაციონალურ და ირაციონალურ რიცხვზეც. რიცხვი რომ მხოლოდ ერთეულების გადათვლისაგან შედგებოდეს, მაშინ ვეღარ გავიცნობიერებდით ისეთ სიტყვებს, როგორიცაა “ასი”, “ათასი” ან “მილიონი”, რადგან ამ სავსებით გასაგები სიტყვების წარმოთქმისას ჩვენ მხედველობაში არა გვაქვს ასი, ათასი, ან მილიონი განცალკევებული და იზოლირებული ერთეული. ცხადია, რომ თითოეული ამ რიცხვთაგანი ჩვენ წარმოგვიდგება უსათუოდ განუწილველ, განუყოფელ მთელად. აქ პლატონი ხელმძღვანელობს საერთო დიალექტიკური მოძღვრებით იმის შესახებ, რომ თავისი შემადგენელი ნაწილების მიმართ მთელი წარმოადგენს ახალ თვისებას... ასეთ განუწილველ ორიანს, სამიანს,. ოთხიანს და ა.შ. პლატონი უწოდებს ჭშეშმარიტ რიცხვებს ან რიცხვებს თავისთავად... ამრიგად, ყოველი რიცხვი განუწილველი მთელი, დაპირისპირებულთა თავისებური ერთიანობა და ამავე დროს სავსებით სპეციფიკური ინდივიდუალობაა...

რა არის მთელი? “მთელია ის, რასაც ნაკლულოვნება არ ახლავს არც ერთ ნაწილში”, ეს კი მას განასხვავებს უბრალოდ ერთისაგან ან ერთიანისაგან. “უკეთუ ერთი მარტოდენ ერთი იქნება, იგი არ იქნება არც მთელი და არც ნაწილებისაგან შემდგარი, ე.ი.მას არ ექნება არც დასაწყისი, არც დასასრული და არც შუაგული იმიტომ, რომ ესენი უკვე მისი ნაწილები იქნებოდა”. ხოლო რამდენადაც “დასაწყისი და დასასრული ყოველი საგნის საზღვარია”, მაშინ “ერთი, თუ მას არა აქვს არც დასაწყისი და არც დასასრული, საზღვრის არმქონე და უსახოა” და მაშასადამე, მასზე იმის თქმაც კი არ შეიძლება, რომ ის ერთია. ამრიგად, აქ ერთბაშად არის დამტკიცებული ისიც, რომ არავითარი ერთი არ შეიძლება იყოს უბრალოდ ერთი (ამავე დროს, იგი უნდა იყოს მრავალიც და მთელიც), და ისიც, რომ თავად ეს ერთი ჯერ კიდევ არ არის მთელი, რამდენადაც ამ უკანასკნელს ნაწილებიც უნდა ჰქონდეს, იმას, რომ მთელი არის ნაწილების, ე.ი. დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის გარკვეული ერთიანობა, “სოფისტშიაც” ვკითხულობთ. აქ გვეუბნებიან, რომ ერთი, როგორც ერთი, და ერთი, როგორც მთელი _ სხვადასხვა რამეა...

ამავე დროს, ერთი _ ყველგან ერთია. ხოლო თუ ეს ასეა, მაშინ იგი ამასთანავე მთელიცაა... მთელი, როგორც არ უნდა იყოფოდეს ნაწილებად, მაინც განუყოფელ მთელად ყოფნას განაგრძობს, რადგან ასეთია მისი დიალექტიკური წარმომავლობა. აქედანვე ვღებულობთ ფიგურას (სქემას), რომელიც ერთიანის განწილვის გამო ყოველთვის მრავლობაა, მაგრამ რომელიც ერთიანის ასეთივე განუყოფლობის გამო მთელობას ინარჩუნებს.

პლატონი არაერთხელ გვისაბუთებს, რომ მთელი მოიცავს ყველა თავის ნაწილს, მაგრამ თვითონ არ განიწილება თითოეულ მათგანში ერთი ან რამდენიმე ელემენტის სახით. მეორეც, _ სიმრავლისაგან შემდგარი მთელი იმ ელემენტების ჯამი არ არის. მესამეც _ მთელი _ იდეალური ერთიანობაა. მაგრამ ამავე დროს, იგი გულისხმობს ნაწილებს. მხოლოდ ასეთ, იდეალურ მთლიანობად გაგებულ მთელს შეიძლება ჰქონდეს ნაწილები. ნაწილი, თუმცა კი თავისთავადი რამ არის, იგი მთელის ენერგიით არის აღბეჭდილი.

მთელი არის ერთგვარი იდეალური ერთიანობა, რომელიც სივრცობრივ-დროულ მონაკვეთებად არ განიწილება. მთელი განაწილება ისეთ ნაწილებად, რომლებიც მთელი ენერგიით არიან აღბეჭდილნი, და ამ შემთხვევაში ისინი უკვე აღარ არიან სივრცობრივ-დროული მონაკვეთები, არამედ იდეალური მომენტები მთელის ერთიანობაში...

მთელზე პლატონური მოძღვრების ცენტრალურ პუნქტს წარმოადგენს ამ მთელის ყოველ თავის ნაწილში თანამონაწილეობის ძალიან მტკიცე ინტუიცია ისე, რომ ამ ნაწილის მოკვეთა არღვევს თვითონ მთელს. თუ ვიკითხავთ, რა აქვს საკუთრივ მხედველობაში პლატონს მთელის ამნაირი განმარტებისას, ცხადი გახდება, რომ მთელი ორგანიზმია, ე.ი. ცოცხალი სხეული, იმიტომ, რომ მხოლოდ ორგანიზმს ახლავს ისეთი შინაგანი და გარეგანი ერთიანობა, რომელიც ირღვევა, თუკი დაირღვა მისი ნაწილები.

 

•  

დასაწყისი, შუაგული და დასასრული. რამდენადაც ძველებთან და პლატონთანაც რიცხვული ოპერაციების შედეგს ყოველთვის რიცხვული ოპერაციების შედეგს ყოველთვის პლასტიკური ფიგურა წარმოადგენს, და თვითონ რიცხვების განიმარტებოდა როგორც პლასტიკური ფიგურები და სხეულები, ცხადია, რომ აქ განხილვა უნდა დავიწყოთ ისეთი კატეგორიებიდან, როგორიცაა “დასაწყისი”, “შუაგული” და “დასასრული”. პლატონის თანახმად, “ღმერთს, ძველი გადმოცემის თანახმად, ხელთ უპყრია ყოველი არსებულის დასაწყისი, შუაგული და დასასრული”. დასაწყისი, შუაგული და დასასრული, საერთოდ, განსაზღვრავენ მეცნიერებასა და ცოდნას, და სწორედ მათ დადგინებაშია დიალექტიკური მეთოდი. მაგრამ ტერმინოლოგიური გამოკვლევები ცხადყოფს, რომ ეს საკითხი არცთუ ისე მარტივია.

უპირველეს ყოვლისა, ეს სირთულე იმით განისაზღვრება, რომ დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის კატეგორიები მთელის კატეგორიასთან ერთად პლატონის მიერ დახვეწილი დიალექტიკით არის დამუშავებული... სახელდობრ, როცა ერთი თავის განსაკუთრებულ აბსოლუტურობაშია მოაზრებული, მას უკვე აღარ მიემართება საერთოდ აღარავითარი კატეგორია და მათ შორის, მთელისა და ნაწილების კატეგორიაც, და მაშასადამე, დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის კატეგორიებიც. სხვა საქმეა, როცა ერთი მოაზრებულია ფარდო-ბითად, როვა ერთზე ლაპარაკობენ არა როგორც უბრალოდ ერთზე, არამედ როგორც არსებულ ერთზე. მაშინ უკვე იმის გამო, რომ “ერთი” და “არსებობს” გარკვეულ მთლიანობად ერთიანდება, მასში დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის კატეგორიებიც ჩაისახება...

დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის კატეგორიები აღმოცენდებიან იმწამსვე, როგორც კი ჩვენ ფარდობითად მოვიაზრებთ ერთს, ე.ი. ერთს, არა როგორც მაინცდამაინც ერთს, არამედ როგორც არსებულ ან არარსებულ ერთს. რადგან თუკი ერთი ნამდვილად არსებობს, მაშასადამე, უკვე ამის გამო იგი ერთისა და ამ ერთის ყოფიერების რაღაცნაირ ერთიანობას წარმოადგენს. მაგრამ ამ ერთიანობისაგან მთელობა წარმოდგება, ხოლო მთელობიდან დასაწყისი, შუაგული და დასასრული. სხვანაირად, დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის კატეგორიები ჩაფესვილია ყოველგვარი დიალექტიკის თავდაპირველ და საწყის პუნქტში, სახელდობრ, მაქსიმალურად ზოგად კატეგორიაში, ანუ ერთის კატეგორიაში... ასე ღრმად არის დაშრევებული, პლატონის თვალსაზრისით, მთელობისა და მასთან დაკავშირებული დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის კატეგორიები...

 

•  

 

დასაწყისი ანუ პრინციპი (არქე). “დასაწყისი” ფილოსოფიურ-ესთეტიკურად პლატონს ესმის როგორც პრინციპი, რომელიც განსაზღვრავს ყველაფერ იმას, რაც ამ  დასაწყისს მოსდევს. ასეთ დასაწყისს, როგორც ჩანს, უკვე აბადია ყველაფერი ის, რის გამოც დასაწყისს წარმოადგენს. მაშასადამე, იგი გაგებულია აქ კომპლიკაციურად, თუმცა კი სავსებით ინტეგრალურად. ამგვარივე ინტეგრალური პრინციპი აქვს მხედველობაში პლატონს “ტიმეოსში”, სადაც “დემიურგოსის” და “პირველხატის” პრინციპთან ერთად არის მოაზრებული მატერიის პრინციპიც. ამავე აზრით ლაპარაკობს პლატონი “ღვთაებრივ დასაწრისზეც”...

შუაგული. საბოლოოდ მთელი ყოფიერება პლატონის მიხედვით, ორგანიზებული  და გაფორმებულია მხოლოდ შუაგულის კატეგორიის მეშვეობით. ხოლო რამდენადაც შუაგული ყოველთვის გარეგანით გამოიხატება და ყოფიერების ურთიერთშესაბამისი მრავალსახეობის მარადიულ სასიცოცხლო პრინციპს წარმოადგენს, ჩვენ არათუ შევცოდავთ პლატონის წინაშე, არამედ მისი ფილოსოფიის უღრმეს იდეასაც გამოვხატავთ, თუ ვიტყვით, რომ შუაგული მის ფილოსოფიაში მუდამ აერთიანებს დასაწყისსა და დასასრულს, შინაგანსა და გარეგანს, რომ შუაგული პლატონთან რეალური ცხოვრების მარეგულირებელ პრინციპს წარმოადგენს... ხოლო ეს იმას ნიშნავს, რომ “შუაგულის” პრინციპი პლატონთან ესთეტიკურ პრინციპს წარმოადგენს და რომ იგი გამსჭვალავს მთელ მის ფილოსოფიას.

დასასრული ანუ მიზანი (ტელოს). ისევე, როგორც “დასაწყისი” შეიცავდა შეკუმშული სახით ყველაფერ იმას, რის გამოც იგი დასაწყისს წარმოადგენს, და როგორც “შუაგული” წარმოადგენდა წონასწორობის ცენტრს, ასევე, ახლა “დასასრულის”  შესახებ, პლატონის თვალსაზრისით ჩვენ უნდა ვილაპარაკოთ იმაზე, რომ იგი თავის თავში ითავსებს ყველაფერს, რის გამოც იგი დასასრულს წარმოადგენს. და ამიტომ, კაცმა რომ თქვას, იგი სულაც არ არის დასასრული, არამედ მიზანი და მიზეზი, ან უფრო სწორად, საბოლოო მიზეზი...

დასაწყისზე, შუაგულსა და დასასრულზე პლატონის ყველა მსჯელობა რომ დავაჯამოთ, აუცილებელია ითქვას:

რის დასაწყისზე, შუაგულსა და დასასრულზეც არ უნდა იყოს ლაპარაკი, სულერთია, ისინი ერთობლივ, განუყოფელ და განუწილველ მთელს წარმოადგენენ.

ეს ხელს არ უნდა გვიშლიდეს წარმოვიდგინოთ ისინი განწილულად, ურთიერთისაგან გამოყოფილად, ამისთვის კი საჭიროა, თითოეულმა ამ მომენტთაგანმა ცალკე ასახოს თავისთავში ორი დანარჩენი მომენტიც.

ეს ნიშნავს იმას, რომ დასაწყისში დაწნეხილია ყველაფერი ის, რისთვისაც დასაწყისად იწოდება იგი.

ამ თვალსაზრისით შუაგულიც არ წარმოადგენს მთელის მექანიკურ გაყოფას, არამედ იმ ცენტრალურ აზრობრივ ძალას, რომელიც რღვევისაგან იცავს მთელს და მთელის ყველა ნაწილს მოიაზრებს როგორც მათ აზრობრივ და ძალისმიერ წონასწორობას.

დასასრულიც შეკუმშულად შეიცავს თავის თავში ყველაფერ იმას, რისთვისაც დასასრულად იწოდება იგი.

ყველაფერი ეს შესაძლებელია იმიტომ, რომ მთელი ყოველთვის რეგულაციურ-დინამიკური მთელია, რომელშიც დასაწყისი არა მარტო დასაწყისია, არამედ ნაშიერიც იმისა, რაც იწყება და დასასრულიც არა მარტო დასასრულია არამედ მიზანი იმისა, რისთვისაც ის დასასრულს წარმოადგენს, და შუაგულიც უბრალოდ შუაგული კი არ არის, ამ სიტყვის მექანიკური გაგებით, არამედ მთელის ყველა ნაწილის აქტიურ-აზრობრივი შედეგები და წონასწორობაა.

ამიტომ, დასაწყისი, შუაგული და დასასრული პლატონს ესმის დიალექტიკურად, რაკი თითოეული მათგანი ორ დანარჩენთან ერთად ყოველთვის დაპირისპირებულ ერთიანობას წარმოადგენს, ხოლო მეორე მხრივ, ესთეტიკურად, რაკი თითოეული მათგანი ყოველთვის შინაგანისა და გარეგანის, არსისა და მოვლენის ორპლანოვან ერთიანობას წარმოადგენს.

დასაწყისი, შუაგული და დასასრული არისტოტელესთან. არისტოტელე ყოველ საგანში, სულერთია _ ნივთიერსა თუ გონებრივში, უაღრესად აფასებს სტრუქტურულ პრინციპს და წინა პლანზე სტრუქტურის ეს წამოწევა სავსებით გასაგები ხდება, თუკი შევუდარებთ ერთმანეთს არისტოტელესა და პლატონის ესთეტიკას, პლატონსაც დიდად არ უყვარს საგანთა სტრუქტურული განხილვა, მაგრამ ამასთან ეს სტრუქტურულობა ხშირად მეორე პლანზე გადადის იმის გამო, რომ პლატონი, უწინარეს ყოვლისა, დიალექტიკური მეთოდით სარგებლობს, ხოლო ეს უკანასკნელი ბევრად უფრო ზოგადი და ბევრად უფრო ძლიერია, ვიდრე სტრუქ-ტურების უბრალო აღწერა, თუმცა თვითონ დიალექტიკაც ერთგვარი სტრუქტურული გამოკვლევაა. არისტოტელემ უარყო დიალექტიკა, როგორც ზუსტი შემეცნების მეთოდი, და ცდილობდა უბრალო აღწერის პოზიციაზე დარჩენილიყო, რამაც მისი ყურადღება განსაკუთრებით გაამახვილა სწორედ სტრუქტურაზე, ხოლო მეტადრე ისეთ კატეგორიებზე, როგორიცაა დასაწყისი, შუაგული და დასასრული.

არისტოტელესთვის ყველაფერ არსებულა, მატერიალურსა თუ იდეალურს, აუცილებლად აბადია დასაწყისი, შუაგული და დასასრული. ეს გვიდასტურებს იმას, რომ არისტოტელეს უჩვეულოდ ღრმა გრძნობა ჰქონდა სტრუქტურისა და რომ მისი გამუდმებული მიზანსწრაფვის საგანს წარმოადგენდა არ დაეშვა არავითარი გაურკვეველი და ბუნდოვანი კონტურები... არისტოტელესთან ეს კატეგორიები ერთმანეთისაგან გათიშულ და ურთიერთიზოლირებულ წერტილებად არ არის მოაზრებული... შუაგული მასთან ყოველთვის მოაზრებულია როგორც დასაწყისსა და დასასრულს შორის წონასწორობა, ხოლო დასასრული განიმარტება როგორც მეტად თუ ნაკლებად ხანგრძლივი პროცესის შედეგი, ე.ი. როგორც მისი მიზანი... დასაწყისი, შუაგული და დასასრული მის თვალში მხოლოდ ერთი და იმავე ცნების, სახელდობრ, მთელობისა და სტრუქტურის სხვადასხვა აქცენტებს წარმოადგენს. ყოველი საგნის განხილვისას არისტოტელე ყოველთვის მის იდეალურ მოდელს იაზრებს და ამ მოდელის თვალსაზრისით განალაგებს დასაწყისის, შუაგულისა და დასასრულის აქცენტებს. ამრიგად, ყველაფერი მშვენიერი და ყველაფერი ხელოვნებისმიერი ყველა თავის წერტილში შეიცავს თავისსავე პრინციპს, ანუ დასაწყისს, და თავის დასასრულს, ანუ მიზანს, და ბოლოს, ერთისა და მეორის აუცილებელ წონასწორობასა და აუცილებელ იგივეობას.

 

 

ატომების გეომეტრიული ანუ რიცხვული სტრუქტურა

 

ანტიკური აზროვნების განსაკუთრებულობა იყო ის, რომ ძველნი ყველაფერში მკაფიო და დახვეწილ ფორმებს ეძიებდნენ. მათ ყველაფერი ორგანიზებული და გაფორმებული სახით ჰქონდათ წარმოდგენილი და ასეთ წარმოდგენებში უაღრეს სიზუსტეს, უაღრეს ლოგიკურობასა და უაღრეს რეალიზმს ჭვრეტდნენ. მათ ატომებიც მკაფიოდ გაფორმებულ სხეულებად ჰქონდათ წარმოდგენილი, სხეულებად, რომელთა უშუალოდ მოხილვა, თუნდაჩ მხოლოდ გონების თვალით, შესაძლებელი იქნებოდა.

ბერძენი ატომისტები თავიანთი ატომების უბრალო გეომეტრიულ დახასიათებას კი არ იძლევიან, არამედ სტრუქტურულ-რიცხვულსაც. საყოველთაოდ ცნობილია ატომისტების მოძღვრება ატომის ასეთნაირი რიცხვული სტრუქტურის სამ მომენტზე. ჯერ ერთი, A განსხვავდება N-საგან იმით, რასაც ისინი “სქემას” უწოდებენ. ამ ტერმინის “ფორმად” თარგმნა მთლად მიზანშეწონილი არ უნდა იყოს, რადგან დღეს სიტყვა “ფორმას” მეტად ფართო მნიშვნელობა მიერწყვება. უმჯობესია, იგი ვთარგმნოთ, როგორც “ფიგურა”, თუმცა, ეს ტერმინიც არ იქნება სავსებით შესაბამისი, ვინაიდან ბერძნული ატომი სამგანზომილებიანი გეომეტრიული სხეულია და არა მაინცდამაინც “ფიგურა”, რამდენადაც “ფიგურა” ჩვენ მოაზრებული გვაქვს უპირატესად სიბრტყეზე, ე.ი. მას მხოლოდ ორი განზომილება აქვს, უფრო სწორი იქნებოდა გვეთარგმნა იგი როგორც “სტრუქტურა”, რადგან “სტრუქტურის” ცნება თავის თავში მოიცავს რაოდენობის მომენტს და ამ რაოდენობის გარკვეული თვისობრივი მოწესრიგების მომენტსაც, ე.ი. სწორედ იმას, რაც დამახასიათებელი იყო ბერძნული ატომისთვის.

შემდეგ ატომისტები ამბობდნენ, რომ AN განსხვავდება NA-საგან რიგით, და ამდაგვარად, თვითონ ატომის ცნებაში შეჰქონდათ სხვა ატომებს შორის მისი ორიენტაციის მომენტი, ან სხვა ატომებთან მისი ურთიერთმიმართების მომენტი. დაბოლოს, თუ ასო N-ს გვერდზე გადავაწვენთ, მივიღებთ მისგან განსხვავებულ ასოს, სახელდობრ, ძ-ს. ატომში ამ მომენტს ეწოდება “ბრუნი” და იმას გვიდასტურებდა, რომ ატომისტები ძალიან დიდ ყურადღებას აქცევდნენ ელემენტების თანმიმდევრობას თვითონ ატომის შეიგნით, ყურადღებას აქცევდნენ ასე ვთქვათ, მთელ ათვლის სისტემას ან მის მიმართულებას...

ამრიგად, ატომის განსაზღვრების ძირითად პრინციპს წარმოადგენს სტრუქტურულ-რიცხვული პრინციპი, ე.ი. ატომი განისაზღვრება იმით, თუ რანაირ სტრუქტურულ ურთიერთკავშირშია მოცემული ატომი სხვა, მის გარემომცველ ატომებთან. ატომისტებისათვის მიუღებელია ყოველგვარი მექანიციზმი, რომლისთვისაც მთელი არაფერ ახალს არ წარმოადგენს მის შემადგენელ ნაწილებთან შედარებით. ანტიკური ატომისტების ძირითადი თეზისი გვე-უბნება, რომ ყოველგვარი მთელი ატომებისაგან მიიღება, როგორც ტრაგედია ან კომედია დაწერილი ასეობის შეერთებისაგან. ეს არის მექანიციზმის სრული უარყოფა. ყველაფერი ატომებისაგან შედგება ისე, როგორც ტრაგედია შედგება ასოებისაგან.

ანტიკური ატომისტებისათვის თვითონ ატომის განსაზღვრებაშიც შედის წესრიგის იდეა, რომელიც გაგებულია არა მხოლოდ როგორც მისი საკუთარი სტრუქტურის მოწესრიგებულობა, არამედ როგორც სხვა ატომებთან თანაფარდობაში მისი განსაზღვრულობაც. ეს მომენტი ატომის განსაზღვრებაში სწორედ იმიტომ არის შეტანილი, რომ ყოველ ატომს უნივერსალური ხელნაწერის ასოდ განიხილავდნენ ანტიკურ ატომისტიკაში. რა თქმა უნდა, A არის A და B არის B, მაგრამ AB უკვე აღარ არის არც BA და აღარც ცალკეულად აღებული A და B-ს უბრალო ჯამი.AB

ბერძნული ატომიზმის უმთავრესი პრინციპი იმას გვისაჩინოებს, რომ ფილოსოფიისა და ესთეტიკის ისტორიაში აქ პირველად გვხვდება ცდა წინა პლანზე იქნას წამოწეული მოძღვრება ინდივიდუუმზე. თვითონ ტერმინი “ატომი” იგივეა, რაც ლათინური ტერმინი “ინდივიდუუმი”. გაგახსენებთ, აქ მხედველობაშია იმ საგნის განუყოფადობა, დაუშლელობა, თავისთავადობა და ორიგინალურობა, რომელიც აღინიშნება როგორც “ატომი”. მაგრამ ინდივიდუუმი_თავისთავად, უბრალო საგანი არ არის, ინდივიდუუმი ის საგანია, რომელიც სხვა საგნებისაგან და მთელი გარემოცვისაგან მკაფიო განსხვავებით გვაქვს მოცემული.

ანტიკური ატომის ბევრი დამახასიათებელი ნიშანი ინდივიდუუმის სწორედ ამ მაქსიმალურად არსებითი პრინციპიდან გამომდინარეობს. ის, რომ ატომი დაუშლელია და არავითარ გარე ზემოქქმედებას არ ექვემდებარება, იმას ნიშნავს, რომ იგი ინდივიდუუმია. ეს იმას ნიშნავს, რომ მან გარედან კი არ მიიღო თავისი განსაზღვრება, არამედ თავისივე თავიდან. საქმის ასეთი ვითარება უცხო იყო თვითონ იმ რიცხვული სტრუქტურებისათვისაც, რომლებზეც პითაგორა და ანაქსაგორა ლაპარაკობენ. აკი რიცხვი, როგორც სტრუქტურა ყოველთვის რაღაცის რიცხვია, ე.ი. იგი წინასწარ გულისხმობს იმგვარ ინდივიდუუმებს, რომელთა მახასიათებელიც არის რიცხვი. მაგრამ თუკი მას დამოუკიდებლად ავიღებთ, იგი არ შეიძლება ჩაითვალოს ინდივიდუუმად თუნდაც იმიტომ, რომ იგი ცარიელი და უშინაარსოა. რიცხვი ახასიათებს რასაც გნებავთ იმას, მაშასადამე, მას არ ახლავს დამოუკიდებლობა და თვითგამორკვევა. მხოლოდ იქ, სადაც საგანი მარადიული და დაუშლელია, ე.ი. მხოლო იქ, სადაც ის ატომია ან ატომებისაგან შედგება, საგანს შესაძლებლობა აქვს ინდივიდუუმად იქცეს.

მაგრამ როცა ვაფორმულებთ ატომისტების მოძღვრებას ინდივიდუუმზე და ინდივიდუალურ თვითგამორკვევაზე, აუცილებლად უნდა გვახსოვდეს, რომ ატომიზმი სულაც არ წარმოადგენს იმას, რასაც ჩვენ ინდივიდუალიზმად მოვნათლავდით. ამიტომ დემოკრიტეც არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ჩაითვალოს ინდივიდუალისტად.

დემოკრიტე პითაგორას მოწაფეთაგანი იყო. დიოგენ ლაერციუსის თანახმად, მას _ “პითაგორელთა ერთგულ მიმდევარს”, _ დაწერილი აქვს თხზულება “პითაგორა”, და “როგორც ცნობილია, ყველაფერი მისგან გადმოიღო”... არისტოტელე კონკრეტულად მიგვითითებს, რაში მდგომარეობს ატომისტების პითაგორელობა: “ამ ფილოსოფოსებს (ატომისტებს) ატომების ძირითადი სხვაობანი ყველა სხვა თვისებათა მიზეზად მიაჩნიათ”. ხოლო ეს სხვაობა სამნაირია: ფორმა, რიგი და მდებარეობა. რადგან ყოფიერება, მათი თვალსაზრისით სხვაობს მარტოოდენ “წყობით”, “შეხებით” და “ბრუნით”. ამასთანავე, _ “წყობა” არის ფორმა, “შეხება” _ რიგი, ხოლო “ბრუნი” _ მდებარეობა. მართლაც, A განსხვავდება N-გან ფორმით, AN განსხვავდება NA-გან რიგით, ხოლო N განსხვავდება ძ-გან მდებარეობით. ამრიგად, ატომის არსებას არისტოტელეს აზრით, გეომეტრიული სხეული,ან გეომეტრიული ფიგურა წარმოადგენს, ხოლო პითაგორელებისთვის ეს რიცხვის ნაირსახეობაა. ამ საკითხში ატომიზმისა და პითაგორელობის იგივეობით განცვიფრებული არისტოტელე სხვა ადგილას პირდაპირ დასძენს: “აკი გარკვეული აზრით, ისინი (ლევკიპე და დემოკრიტე) ყველაფერ არსებულს რიცხვებად მიიჩნევდნენ და ყველაფერი რიცხვებისაგან გამოჰყავთ”.

ასე რომ, ატომისტებისა და პითაგორელების კავშირი უეჭველია. მაგრამ მიუხედავად ამისა, ატომიზმი მაინც თავისთავადი მოძღვრებაა. პითაგორელობისაგან იგი ინდივიდუუმზე მოძღვრებით განსხვავდება, ე.ი. ისეთ ერთობაზე მოძღვრებით, რომელიც თავის თავს თვითონვე განსაზღვრავს. პითაგორელებს ეს არა ჰქონდათ...

აღსანიშნავია, რომ ძალიან ბევრი წყარო დემოკრიტეს აღმოსავლეთთან აკავშირებს. დემოკრიტეს მოძღვართა შორის ასახელებენ “სპარსელ მოგვებსა და ქალდეველებს”. ლაპარაკობენ მის მოგზაურობაზე სპარსეთსა, ინდოეთსა და ეგვიპტეში, სადაც მან “ისწავლა სიბრძნე”. დაწვრილებით ამაზე დიოგენ ლაერციუსი გვიყვება, რომლის თანახმად, დემოკრიტე მოწაფე იყო “რომელიღაც ქალდეველი მოგვებისა”. ეს მოგვები დემოკრიტეს მამასთან სტუმრებულ მეფე ქსერქსეს დაუტოვებია იქ, ასე რომ, დემოკრიტეს ჯერ კიდევ ყმაწვილობაში შეუსწავლია მათი თეოლოგია და ასტროლოგია. ეგვიპტეში დემოკრიტე ქურუმებისაგან სწავლობს გეომეტრიას. კლიმენტ ალექსანდრიელის ცნობით, დემოკრიტე ყოფილა ბაბილონში,   სპარსეთსა და ეგვიპტეში, სწავლობდა “მოგვებთან და ქურუმებთან” და დაუწერია ეთნიკური ხასიათის თხზულება “ბაბილონური მოძღვრებანი”. იპოლიტეს ცნობითაც, დემოკრიტეს კავშირი აქვს ინდოეთთან, ეგვიპტესთან და “ბაბილონელ მოგვებთან”. ამრიგად, შეუძლებელია, საეჭვო იყოს დემოკრიტეს კავშირი აღმოსავლურ მაგიასთან...

 

•  

 

ჩვენთვის უკვე ცნობილია არისტოტელეს მსჯელობა დემოკრიტეს ატომების ასონიშნებთან ანალოგიის შესახებ. ყველაზე არსებითი აქ ის არის, რომ დემოკრიტეს თანახმად, A განსხვავდება B-საგან ფიგურით (სქემატი). ეს კი იმას ნიშნავს, რომ დემოკრიტე თავის ატომს მოიაზრებს როგორც ფიგურას, როგორც ასოსნაირი ხატების მქონე მცირე ფიგურას. მეტიც, ანტიკურობაში ჩვენ ყოველ ნაბიჯზე ვაწყდებით ასონიშნებად გაგებულ ელემენტებს. თვითონ სახელი “ელემენტი” (სტოიხეიონ) ნიშნავს “ასოს”. ყოფიერება, ფიქრობდნენ ბერძნები, აწყობილია ელემენტებისაგან ისევე, როგორც ხელნაწერი (და მაშასადამე, მეტყველებაც) ასოებისაგან. ჩვენ ვიცით, რომ აღმოსავლეთში არსებობდა ასონიშანთა ბრუნვაზე დაფუძნებული დამწერლობა, ეგრეთწოდებული ლურსმული დამწერლობა. ვიცით, რომ დემოკრიტე ნამყოფია ბაბილონში და, როგორცა ჩანს, არაერთხელ. ვიცით აგრეთვე, რომ მას დაწერილი აქვს თხზულება სათაურით “ბაბილონის წმინდა ასონიშნებისათვის”. ხომ არ მიიქცია მისი ყურადღება აღმოსავლურმა იეროგლიფებმა თავისი სურათოვნებითა და ამავე დროს, თავისი ღრმა აზრით, რომლის გაგება ყველას არ ხელეწიფებოდა? ეს აზრი არა მარტო უკვე გამოთქმულია მეცნიერებაში, არამედ არსებითი ხასიათის ანალოგიაც არის გატარებული, ერთი მხრივ, დემოკრიტეს ატომების “ბრუნზე” მოძღვრებასა და მეორე მხრივ, ბაბილონური გრამატიკის პრაქტიკასა და ლურსმულ დამწერლობაში დაფიქსირებულ ასტროლოგიურ წარმოდგენებს შორის (რ. ფოსლერი). უეჭველია, რომ აქაც ფიგურული, სურათოვანი ფიზიონომიკით იღებს სათავეს ყველა სხვა თვალსაზრისისათვის მოულოდნელი მისეული განმარტება სახელებისა, რომელთაც იგი “ხმიერ ქანდაკებებს” უწოდებს. ოლიმპიადორის ეს ცნობა იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ ღირს სრულად მოვიყვანოთ იგი: _ რატომ განიცდიდა სოკრატე ესოდენ დიდ მოკრძალებას საღმრთო სახელების წიანშე? აიმიტომ ხომ არა, რომ უძველესი დროიდან განსაკუთრებულ საგნებს განსაკუთრებული სახელები მიეკუთვნებოდა და რომ არა ხამს მოიკვეთოს უძრავი იმიტომ, რომ სახელებს თავისი ბუნების შესაბამისად მიითვლიან საგნები, როგორც “კრატილეში” მსჯელობს პლატონი, ანდა იმიტომ, რომ სახელები ხმიერი ქანდაკებებია (აგალმატა ფონეენტა) და, როგორც დემოკრიტე ამტკიცებს, ისინი ღმერთებს მიეკუთვნებიან?”

აქ პლატონისა და დემოკრიტეს მოსაზრებათა სიახლოვის მიუხედავად, აღნიშნულია მათი სხვაობაც. პლატონს თავად ყოფიერების სუბსტანციიდან გამოჰყავდა სახელები (ან, როგორც უფრო გვიან ამბობდნენ ნეოპლატონიკოსები _ სახელი არსის ენერგიაა), და ამიტომ სახელი პლატონთან “ბუნების თანახმად” ჰგიეს, სახელი “ბუნებითია”. დემოკრიტეს კი მიაჩნია, რომ ყოველივე სუბიექტურის მსგავსად, სახელიც პირობითი და უცნაურია, მაგრამ ამავე დროს, რეალურიც, როგორც გონებით ხილული სურათოვნება ყოფიერებისა... ელემენტების ეს დემოკ-რიტესეული (ასონიშნური), ან უფრო უკეთ, იეროგლიფური განმარტება მთელ ანტიკურობას გასწვდა... პლატონთან ტერმინი “სტოიხეონი” უფრო განყენებულ ფილოსოფიურ მნიშვნელობას იძენს, სადაც ასონიშანთან ანალოგია უკანა პლანზე გადადის, თუმცა დაკვირვებული თვალი აქაც შენიშნავს ამ ტერმინის “ასონიშნურ” წარმომავლობას. მაგალითად, “ფილებოსში” ანბანზე ეგვიპტური მითის გადმოცემისას პლატონი ლაპარაკობს ასონიშნის “ფორმაზე” (ეიდოს), მიუხედავად იმისა, რომ წინა პლანზე უფრო მათემატიკური თვალსაზრისი აქვს წამოწეული, ვიდრე იეროგლიფური (რ. ეისლერი)... საბოლოო ფოლოსოფიური ყალიბი ამ ტერმინმა არისტოტელესთან მიიღო, მაგრამ იმ ელემენტების იეროგლიფური არსი, რომლებიც ერთმანეთს ასონიშნების, მარცვლების და სიტყვების მსგავსად უკავშირდებოდნენ, არასოდეს ავიწყდებოდათ ანტიკურობაში.

ატომ-სახელ-იდეების ამ დემოკრიტესეულმა თვალსაზრისმა განსაკუთრებით ნეოპლატონიზმში გაიხარა, იეროკლოსთან ვკითხულობთ: “ზევსის სახელი სიმბოლოა და დემიურგული არსების ხმიერი ხატი, ვინაიდან მათ, რომლებმაც სიბრძნის სიუხვისაგან პირველად დაარქვეს სახელი საგნებს, უბრალო მოქანდაკეების მსგავსად გამოსახეს მათი მნიშვნელობა მათსავე ხატებს შემსგავსებული სახელების მეშვეობით.

სახელთა აზრობრივი ქანდაკებების თემაზე უამრავ მასალას ვხვდებით პროკლესთანაც: სახელთა არსება დემიურგულად იქმნება როგორც “საგანთა ქანდაკებები”... “გონება ჩვენში დიონისურია და ჭეშმარიტად ქანდაკებას განასახიერებს, რაკი გონება ყველაზე უფრო ემსგავსება ღმერთს”... სახელები “ბუნებითია” უკვე იმიტომ, რომ ისინი გონების მსგავსებაა და განიმარტებიან როგორც “გონიერი ქანდაკებები”...

რაც შეეხება პლოტინს, იგი წერს (V. 8, 6): “ჩემთვის ცნობილია, რომ ეგვიპტელი ქურუმები, როცა ამა თუ იმ საგანზე თავიანთი სიბრძნის გამომჟღავნება სურთ, ასონიშნებით კი არ სარგებლობენ, რითაც სიტყვა და წინადადება გამოიხატება ან ბგერები და ზეპირი მსჯელობები აღინიშნება, არამედ ზუსტი განჭვრეტისა თუ (არაცნობიერი) ინსტინქტის მეოხებით ერთიან გამოსახულებას ხატავენ საკურთხეველში. ამით ისინი საჩინოფენ, რომ მათი სიბრძნე დისკურსიულ ნააზრევს არ წარმოადგენს და, ამდენად, ყოველი ასეთი გამოსახულება იქ დისკურსიული აზროვნებისა და მსჯელობის მეშვეობით კი არ განასახიერებს სიბრძნესა და მეცნიერებას, არამედ თავისი სუბსტრატული მთლიანობის მეშვეობით. შემდგომ ამ ერთიანი გამოსახულებისაგან სხვა ნიშნების დახმარებით უკვე დეტალიზებული, ნაწილობრივი გამოსახულებები წარმოიქმნება (ეიდოლონ ექსელიგმენონ), რომლებიც თავისთავს თვითონ განმარტავენ დისკურსიულად და აცნაურებენ იმ მიზეზებს, რომელთა გამოც ესა თუ ის გამოსახულება (მაინცდამაინც) ასე შეიქმნა (და არა სხვანაირად), ასე რომ, განცვიფრება შეიპყრობდა კაცს ქმნილის ასეთი სილამაზის ჭვრეტისას”...

ამ წმინდა და მაგიური გამოსახულებების აღსანიშნავად, პლოტინი მოიხმობს განსაკუთრებულ ტერმინს _ “აგალამა”, რაც  ნიშნავს “ქანდაკებას”, “ხატს”, “სახეს” (საბას ლექსიკონში გვხვდება ეს სიტყვა: აღალმა _ ხატი, გინა ხელით ქმნილი... თ. ჩ.). გონის სამყაროში ნეტარი ბრძენკაცების ცხოვრებაზე რომ ლაპარაკობს, პლოტინი ყველაფერს, რაც იქ სახელდებულია, “მშვენიერ ქანდაკებებს” (კალა აგალმატა) უწოდებს. თვით გამოსახული ხატიც კი, მაგალითად, ეგვიპტურ ტაძრებში, მთელი “მეცნიერება” და “სიბრძნეა”, რაღაც პირველადი (ჰეპოკეიმენონ) და ამასთანაევე სინთეზურია (ათროონ) და არა განსჯისა და აზრისმიერი რამ...

როცა პლატონი იდეათა ჭვრეტასა და გონებაზე ლაპარაკობს, იგი ყოველთვის ამ ტერმინს “აგალმას” ახსენებს: იდეები თითქოს გონებითი ხილვით განჭვრეტილი “ხატებია”, რის გამოც გონებითი სამყაროს ამ “ხატებს” (აგალმატა) საერთო არაფერი აღარა აქვთ კაცთა ხელოვნებაში არსებულ ხატებთან და გამოსახულებებთან. ქვეყნიურ საუფლოში ამ ტრანსცენდენტურ ხატებს მხოლოდ იდეოგრამა-იეროგლიფ-სიმბოლოები შეესატყვისება...

მთელი ამ საკმაოდ მრავალრიცხოვანი მასალის შესწავლის შემდეგ, მასალისა, რომელიც ანტიკური ესთეტიკისა და ფილოსოფიის უზარმაზარ მრავალსაუკუნოვან მაგისტრალად სახიერდება, შეუძლებელია დაგვაეჭვოს ატომის ინტურიციურ-ხატოვანმა და სკულპტურულმა ხასიათმა. ამ მაგისტრალის სათავეში კი დემოკრიტე დგას.

პლატონის ლექსიკაში ტერმინი “აგალმა”, “ქანდაკი”, “კერპი”, როგორა ჩანს, სიმბოლიზმის ყველაზე მეტ მომენტს შეიცავს. უპირველეს ყოვლისა, უნდა შევნიშნოთ, რომ სიტყვა “ქანდაკებას” პლატონი ყოველგვარი სიმბოლიზმის გარეშე ხმარობს... როცა ჩვენ ვკითხულობთ პლატონთან მწყემსების მიერ დადგმულ ქანდაკებაზე (სამანზე), ან ღმერთებისადმი შეწირულ ღვთაებათა ოქროს ქანდაკებებზე ანდა ნიმფების ქანდაკებებზე, აქ ნაკლებად სავარაუდოებელია რაიმე სიმბოლიზმი, ან მხოლოდ ჩანასახია ასეთი სიმბოლიზმისა... აზრობრივი გასაგნების სიმბოლური ბუნება მნიშვნელოვნად იზრდება ტერმინ “აგალმასთან” დაკავშირებით ტექსტის იმ ადგილებში, სადაც პირველყოფილი ადამიანების მიერ ღმერთების სახელზე ტაძრების აგებაზეა ლაპარაკი... კიდევ უფრო შესამჩნევი ხდება ეს სიმბოლიზმი, როცა ტერმინი “ქანდაკება” ადამიანთა ცხოვრებაში იდეალურ სინამდვილეზე მიგვანიშნებს... პლატონურ “ქანდაკებათა” სიმბოლიზმი განსაკუთრებით იქ იკვეთება, სადაც მთელი კოსმოსი მარადიულ იდეათა ქანდაკებად განიმარტება. პლატონის თანახმად, შექმნილი სამყარო “მარადიული ღმერთების ქანდაკებად” იქცა (“ტიმეოსი”), ციური სხეულები ღმერთებს განასახიერებენ, თითქოს თვითონ ღმერთებმა გამოაქანდაკეს ისინი. “აკი ვერასოდეს ჰპოვებ უფრო მშვენიერ ქანდაკებებს, სიწმინდით, დიდებულებითა და ცხოველმყოფელობით აღბეჭდილ, მთელი მსოფლიოსათვის უფრო საყოველთაო ქანდაკებებს, ვიდრე ციური სხეულებია”... “ქანდაკებებზე” მსჯელობისას პლატონური სიმბოლიზმით ის მსჯელობები გამოირჩევა, სადაც მხედველობაშია პირწმინდად აზრობრივი საგნები, ცნებები, იდეები, გონებრივი კონსტრუქციები. “ნადიმში” პლატონი სოკრატეს სილენ მარსიას ადარებს, რომლის ქანდაკების შიგნით, “თუ შუაზე გადახსნით მას, ღვთაებათა ხატებს იხილავთ”. სოკრატეს სიტყვებსაც “ღვთაებრიობის ბეჭედი აზის და მრავლად შეიცავენ სათნოების ხატებს”. აქ ნათლად ჩანს სოკრატეს  მიდრეკილება ფიგურულად წარმოსახოს აზრობრივი საგნები.

 

 

საზრისის ძიებაში

 

მეორე ცდა ცოცხალ ისტორიასთან ჩემი შეხვედრისა. პირველი _ 1972 წელს განხორციელდა. მაშინ მორის დრუიონის მეშვეობით შევხვდი ფრანგული აკადემიის “უკვდავთა” წევრს _ უხუცეს ფილოსოფოსს და დრამატურგს გაბრიელ მარსელს. იმხანად მე ვწერდი საკანდიდატო დისერტაციას _ “დოსტოევსკი და ფრანგული ეგზისტენციალიზმი” _ და გადავწყვიტე მესარგებლა პარიზში ყოფნის უნიკალური შემთხვევით, თვითონ ეგზისტენციალიზმის მამამთავრისთვის მეკითხა, თუ რას ფიქრობდა დოსტოევსკიზე.

მე მიმიყვანეს ჩია ტანის საკმაოდ მიხრწნილ ბერიკაცთან, რომელმაც კარგად იცოდა, უფრო კი ახსოვდა, თავისი თავის ფასი. გაცნობისას, ხელის ჩამორთმევის ნაცვლად, მან ორი გაშვერილი თითი გამომიწოდა. მე რაღაც ბუნდოვნად მახსოვდა მისალმების ასეთი წესი და დარწმუნებული ვიყავი, რომ ეს ფეოდალური ატავიზმი იყო. სახტად დავრჩი და შეცბუნებულმა ბოღმით გავიფიქრე: “კათოლიკე მოაზროვნეა და _ ჰა, შენ _ ორი თითი... ვერ იქცევი ქრისტიანულად!”

გაბრიელ მარსელმა მიამბო, რომ ოდესღაც მას ჰყავდა რუსი ნაცნობი. მაშინ ის შვეიცარიაში იმყოფებოდა და იქ დაუამხანაგდა სტოკჰოლმში რუსი დესპანის ვაჟს. ეს იყო ჯერ კიდევ “14 წლის დიდ ომამდე”. ამის შემდეგ იშვიათად შეხვედრია რუსებს, თუმცა აგერ ამ დივანზე არაერთხელ მჯდარა ორი ემიგრანტი ფილოსოფოსი შესტოვი და ბერდიაევი. რომლებიც არასოდეს არ ისხდნენ მშვიდობიანად. უმალ წაეკიდებოდნენ ხოლმე ერთმანეთს.

დროთა აღრევისაგან თავბრუ მეხვეოდა, მაგრამ კარგად მახსოვს ჩემი უშუალო შთაბეჭდილება: ჩემს წინ იჯდა ჩამქრალი ვულკანი. ფილოსოფოსი დიდხანს ლაპარაკობდა უფერული, ავადმყოფური ხმით და მხოლოდ ერთხელ გამოცოცხლდა, როცა საუბარი შეეხო მის საყვარელ კომპოზიტორს _ მუსორგსკის...

“ჩამქრალ ვულკანზე” აი ეს შთაბეჭდილება მაწვალებდა, როცა ჩვენი კლასიკური ფილოლოგიის პატრიარქთან მივდიოდი ინტერვიუს ასაღებად. იმას, რაც ვიხილე და მოვისმინე, არ შეიძლებოდა არ განვეცვიფრებინე. ლოსევის გასაღები მის მეუღლესთან _ აზა ტახო-გოდისთან ინახება. აზა ალიბეკოვნა თვითონაც გამოჩენილი ფილოლოგი ანტიკოსია. ამ სეიფ-კაბინეტში რომ შემიყვანეს, დავინახე მხრებში გამართული, ბრგე და როგორც იმთავითვე მომეჩვენა, თავისი საპატიო ასაკისათვის საკმაოდ კერკეტი ბერიკაცი. მას გაქათქათებული პერანგი ეცვა და თავზე შავი ჩაჩი ეხურა. მრგვალი პროფესორული სათვალეები ეკეთა...

პროფესორი ენერგიულად და მოკლედ მომესალმა: “გამარჯობა!” აზა ალიბეკოვნამ სასწრაფოდ განმარტა: “არ გაიკვირვოთ, რომ შენობით” გელაპარაკებათ, _ ასეთი ჩვეულება აქვს”. არც გამკვირვების, მე შვილიშვილად კი არა, ბადიშად ვერგები ლოსევს. ჩვენ პირისპირ დავსხედით საწერ მაგიდასთან, რომელზეც დასტა-დასტა ელაგა წიგნები და ბრინჯაოს ანტიკურმუზარადიანი დიდებული სამელნე იდგა.

ლოსევს აღიზიანებდა ზოგიერთი ჩემი შეკითხვა, განსაკუთრებით ისინი _ მის ბიოგრაფიას რომ შეეხებოდა. ამ კითხვებს იგი ან უპასუხოდ ტოვებდა ანდა ჯავრდებოდა. ჩვენ მოვასწარით დამდურებაც და შერიგებაც. შერიგებაში ხელს გვიწყობდა აზა ალიბეკოვნა, რომელიც დროდადრო დაგვხვდებოდა ხოლმე კაბინეტში...

ბატონი ალექსეის ვიტალურობა პირდაპირ საოცარია. საუბარში იგი სულ სხვადასხვანაირი იყო. მკაცრი და მხიარული, ღიმმორეული, ბრაზიანი, აღშფოთებული და სანდომიანი, ირონიული და შთაგონებული. ეს ვულკანი არ ჩამქრალიყო. ჩვენი ვეზუვი მოქმედებდა!

ა. ფ. ლ. მე გადავათვალიერე შენი შეკითხვები: ამ კითხვების პასუხად შეიძლება ორმოცდაათთაბახიანი წიგნი დაიწეროს.

ვ. ე. მაგრამ ხომ შეიძლება გამორჩევით გასცეთ პასუხი. რომელ კითხვასაც გინდათ, იმას გაეცით პასუხი.

ა. ფ. ლ. მე ორი ძირითადი მიმართულება მაქვს. ვარ წყაროთმცოდნე. ვმუშაობდი და ვმუშაობ წყაროთმცოდნეობაში. არ ვენდობი სხვათა თარგმანებსა და კომენტარებს, მათ შორის საუკეთესოებსაც კი. მეორე მხრივ, მე ლიტერატურულ-კრიტიკულად ვამუშავებ წყაროებს. ამიტომ ახლოს ვდგავარ ლიტერატურულ კრიტიკასთან. მე მას აღვიქვამ როგორც ხელოვნებას. ეს _ ხელოვნებაა... მაგრამ ჩემი ბიოგრაფიის შესახებ კითხვებს... განა ამას რამე მნიშვნელობა აქვს?

ვ. ე. სანამ თქვენთან მოვიდოდი, მე თქვენი ბევრი წიგნი გადავიკითხე, “სახელის ფილოსოფიიდან” დაწყებული, უკანასკნელ შრომებამდე. მე მინდა გელაპარაკოთ არა იმაზე, რაც თქვენს წიგნებშიც შემიძლია მოვიძიო, არამედ იმაზე, რაც არ არის თქვენს წიგნებში, ან რაც მხოლოდ გაკვრითა გაქვთ ნახსენები. თქვენ არ გეცალათ მემუარებისთვის, ამავე დროს კი უაღრესად სავსე ცხოვრებით იცხოვრეთ. ასე რომ, კითხვებს ბიოგრაფიის შესახებ, რა თქმა უნდა, მნიშვნელობა აქვს. ხომ აქვს მნიშვნელობა იმის გაგებას, თუ როგორ და რა გარემოებათა წყალობით აღმოცენდა ისეთი ფილოლოგიური ფენომენი, როგორიცაა პროფესორი ლოსევი... როდის გადაწყვიტეთ ანტიკოსი გამხდარიყავით?

ა. ფ. ლ. ეს მოხდა ჩემს მშობლიურ ქალაქში, ნოვოჩერკასკში, როცა გიმნაზიაში ვსწავლობდი. იქ იყო ძველი ენების მასწავლებელი _ იოსებ ანტონის ძე მიკში, ეროვნებით ჩეხი. იმას დამაავადა. საერთოდ, მასწავლებელთა შემადგენლობა გიმნაზიებში მაშინ ძლიერი იყო. შემიძლია ვთქვა, რომ უკვე გიმნაზიის ბოლო კლასებში აღმოცენდა მთელი ჩემი ცხოვრების ძირითადი თემები: ანტიკურობა, სიმბოლიზმისადმი ინტერესი, მათემატიკა, მუსიკა და ენის ფილოსოფიური პრობლემები... მიკში იყო ბრწყინვალე პიროვნება, ნამდვილი განმანათლებელი, რუსული კლასიკის ჩეხურად მთარგმნელი. ლაიპციგის უნივერსიტეტი ჰქონდა დამთავრებული. მაშინ გერმანიაში მიდიოდნენ ანტიკურობის შესასწავლად. გერმანული სკოლა საუკეთესო იყო. მერე, ჰიტლერული კატასტროფის შემეგ, გერმანიაში აღარ იყო ასეთი სკოლა...

ახლა ყველას ინგლისელები და ამერიკელები სჯობნიან, მშვენივრად სცემენ ანტიკური ავტორების თხზულებებს. უკანასკნელ ხანს იტალიელებიც არ ჩამორჩებიან.

ვ. ე. მოდით, გავიხსენოთ თქვენი ბიოგრაფიის დასაწყისი. დაწვრილებით მოგვიყევით თქვენს ოჯახზე, თქვენს ფესვებზე.

ა. ფ. ლ. ჩემი მშობლები ნოვოჩერკასკის ძირძველი მკვიდრნი არიან. მამა ჯერ სახალხო მასწავლებელი იყო, მერე გიმნაზიაში მასწავლებლობას მიაღწია. ძალიან უყვარდა მუსიკა და ბოლოს და ბოლოს თავის გუბერნიაში ქალაქთა საეკლესიო ორკესტრების დირიჟორიც გახდა. თავისი დღეები ამ ადგილზე დაასრულა.

ვ. ე. როდის გარდაიცვლა?

ა. ფ. ლ. 10 წელია. საწყალი დედაჩემი კი უმამოდ მზრდიდა, მთელ ამ გიმნაზიურ წლებში. მერე მოსკოვში რომ წავედი, ნოვოჩერკასკში თითქმის არც გამოვჩენილვარ, პირდაპირ სტანიცა კამენსკაიაში ჩავდიოდი, ნოვოჩერკასკიდან ასი კილომეტრის დაშორებით, სადაც დედაჩემი ცხოვრობდა. დედაჩემიც იქ გადასახლდა. ასე რომ, 1911 წლიდან ზაფხულს იქ ვატარებდი.

ვ. ი. დედა განათლებული ქალი იყო?

ა. ფ. ლ. გიმნაზიელი იყო. დედამ და დეიდამაც გიმნაზია დაამთავრეს, მეტი არ უსწავლიათ, უმაღლესი განათლება არ ჰქონდათ.

ვ. ე. 1915 წელს თქვენ დაამთავრეთ მოსკოვის უნივერსიტეტის ისტორიულ-ფილოლოგიური ფაკულტეტი ორი განხრით _ კლასიკური ფილოლოგიისა და ფილოსოფიის განხრით. გვითხარით, რევოლუციამდელი ხანის სულიერი ამბებიდან რა დაგამახსოვრდათ განსაკუთრებით?

ა. ფ. ლ. ჩემს ცხოვრებაში იყო ერთი ათწლეული, რომელიც სავსე იყო არაჩვეულებრივად შმაგი და მგზნებარე ფილოსოფიური აზროვნებით. ეს იყო გიმნაზიური წლების დასასრული, სტუდენტობისა და უნივერსიტეტის დამთავრების შემდგომი წლები, 1910 და 1920 წლების შუა მოქცეული ხანა. მე გატაცებითა და დაუცხრომელი აღტაცებით ვისრუტავდი მაშინდელ ფილოსოფიურ მიმართულებებს, ისე რომ, არც კი ვესწრაფოდი მათ კრიტიკასა და სინთეზირებას. ფლამარიონის ასტრონომიული რომანებით გატაცების შემდეგ, არ ვიცი, _ რა გზით და რანა-ირად, მე შევეჩეხე ვლადიმერ სოლოვიოვს. მაშინ კარგად ვერ ვერკვეოდი ამ მოაზროვნის ფილოსოფიურ-ისტორიულ შეხედულებებში, მის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ იდეებში, საეკლესიო კონცეფციებსა და უტოპიზმში. მე თავდავიწყებით ვკითხულობდი მის პირწმინდად თეორიულ ტრაქტატებს და აგრეთვე ლიტერატურულ-კრიტიკულ სტატიებს, მე მაცვიფრებდა სოლოვიოვის აზრის სიცხადე, როცა ის ლაპარაკობდა, რომ თუ ავიღებთ სინამდვილეს მთლიანობაში, იგი აღემატება ყველა ცალკეულ საგანს, თუმცა, იმავე დროს, შეუძლებელია არ აღიბეჭდოს ყველა ცალკეულ საგანზე. ეს მოძღვრება ყოვლადობაზე ახლაც ანბანურ ჭეშმარიტებად მიმაჩნია, ჭეშმარიტებად, რომელსაც გვერდს ვერ აუვლიან ვერც იდეალისტები და ვერც მატერიალისტები.

უცნაური გზით და ისევ ვერ გეტყვი რატომ და რანაირად, მე წარმოუდგენელი ენთუზიაზმით შევისრუტე მაშინ პირველად გმოქვეყნებული ცნობა აინშტაინის ფარდობითობის თეორიაზე. აღტაცებას მგვრიდა, მე მგონი, უფრო მეტად, ვიდრე მათემატიკოსებსა და მექანიკოსებს, _ ის, რომ სივრცე სულაც არ ყოფილა ცარიელი და შავი ხვრელი, რომ იგი ყველაგან სხვასდასხვანაირია, რომ მას ყველგან სხვადასხვანაირი სიმრუდე და, ასე ვთქვათ, თავისი სპეციფიკური ფიზიონომია გააჩნია.

მე შემძრა ლორენცის განტოლებამ,  რომელიც სხეულის მოცულობას მისი მოძრაობის სიჩქარესთან კავშირში განიხილავდა, და რომლის თანახმად, სინათლის სიჩქარით მსრბოლი სხეული საერთოდ კარგავდა ყოველგვარ მოცულობას, ხოლო სინათლის სიჩქარეზე აღმატებისას სხეულის მოცულობას უკვე წარმოსახვით სიდიდედ განმარტავდა. მე მნიშვნელობას არ ვანიჭებდი იმას, რომ ბუნებაში არ არსებობს ისეთი სხეული, რომელსაც სინათლის სიჩქარით შეეძლო მოძრაობა. მე მაგიჟებდა მხოლოდ ის, რომ სხეულის მოცულობის ნულზე დაყვანა სავსებით დასაშვებია, რომ შესაძლებელია ამ სასწაულის მათემატიკურად ზუსტად დაფორმულება.

იმ ხანებში მთელ ქვეყანაზე გვრგვინავდა ბერგსონი. შემეძლო იმ დროს არ შემესწავლა ბერგსონი? მე არასდროს არ ვყოფილვარ ბერგსონის მიმდევარი და ბერგსონს ბევრ რამეში ვაკრიტიკებდი. მაგრამ მისმა წიგნმა “შემოქმედებითმა ევოლუციამ” ჩემზე სამიდღემჩიოდ მოახდინა შთაბეჭდილება. ჩემი აზრით, ეს ფილოსოფიაც არ არის, არამედ რაღაცნაირი დაძაბული დრამატურგია, რომელიც გარემომცველ მკვდარ, უძრავ, და უსიცოცხლო მატერიაში სიცოცხლის ტრაგიკულ ბრძოლას ასახავს. იმ ხანებიდან ჩემთვის სიცოცხლე სამუდამოდ იქცა დრმატურგიულ-ტრაგიკულ პრობლემად. დაუმატე ამას ისიც, რომ აგრეთვე მთელ მსოფლიოში მგრგვინავი ნეოკანტიანელებიც ვერაფრით ვერ დარჩებოდნენ ჩემი ყურადღების გარეშე. და აქაც უნდა ვთქვა, რომ მე არასდროს თანავუგრძნობდი ნეოკანტიანელების ლოგიკურ მონიზმს და ყოველთვის ვებრძოდი მათ. მაგრამ ის, რომ ლოგიკური აზროვნება უწყვეტია, ყოვლადია და შემოქმედებითად მოძრაობს, ასეთი შეხედულებებისაგან იმ ხანებდან მე ხელი არ ამიღია. და დაიხსომე: კოგენი პირდაპირ უსასრულოდ მცირეთა მათემატიკური მოძღვრების მეშვეობით ამუშავებდა თავის განუწყვეტლივ მოძრავი აზროვნების თეორიას. მათემატიკაში უსასრულოდ მცირე ხომ რაღაც მუდმივი სიდიდე არ არის, არამედ ისეთი, რაც შეიძლება ნებისმერი მოცემულ სიდიდეზე მცირე გახდეს იმგვარად, რომ არასოდეს გადაიქცეს ნულად. სხვანაირად, მოძღვრება უსასრულოდ მცირეზე ლოგიკური აზრის უწყვეტ განვითარებაზე მოძღვრებას წარმოადგენდა. და აქაც უნდა ვთქვა, იგივე: მთელი სიცოცხლე ნეოკანტიანურ ლოგიციზმს რომ ვებრძოდი, მე სამუდამოდ შევითვისე ერთიანგანწილვადი სტრუქტურების თანაბრად მოქმედი მოაზროვნე კონტინიუმის იდეა.

მე აღარ ვილაპარაკებ სპეციალურად ჰუსერლზე, რომლისგანაც ვისწავლე ეიდოსის გაგება, ეიდოსისა _ როგორც პირდაპირ და უშუალოდ, აგრეთვე ლოგიკურ-სტრუქტურულად დასაბუთებული მოცემულობისა. იმ ხანებში ესეც დიდი აღმოჩენა იყო ჩემთვის. მაგრამ უფრო დიდი აღმოჩენა იყო ნეოპლატონიკოსი პლოტინისა და ადრეული შელინგის შესწავლა. იყო თვეები, როცა მე წუთითაც არ ვიშორებდი შელინგის “ხელოვნების ფილოსოფიასა” და “ტრანსცენდენტური იდეალიზმის სისტემას” და, პირდაპირი აზრით ყველა გვერდს ვისრუტავდი ამ წიგნებიდან. შეგახსენებ, რომ  შელინგის ეს თხზულებები იმ ხანებში ჯერ კიდევ არ იყო თარგმნილი რუსულად, ასე რომ, ჩემს ტკბობას შელინგის გერმანული ტექსტი განაპირობებდა. სახელგანთქმული ოთხტომიანი “მითოლოგიისა და გამოცხადების ფილოსოფიამდე” მაინც ხელი არ მიმიწვდებოდა.

ვ. ე. ვინ იყო თქვენთვის სწავლულის იდეალი?

ა. ფ. ლ. სწავლულის იდეალი? ძნელია ასე ითქვას, მაგრამ მე ვფიქრობ, იდეალს უახლოვდება ზელინსკი, რომელიც ჯერ ერთი, სულით იყო პოეტი-სიმბოლისტი; მეორეც, იგი იყო ანტიკურობის უბრწყინვალესი მკვლევარი ევროპული მასშტაბით. ახლა მე ვფიქრობ, რომ მას ხშირად იტაცებდა გრძნობა და საგანს ცალმხრივად გვთავაზობდა, მაგრამ მაინც ის ძალიან ცოცხალი ფორმით გადმოსცემდა თავის სათქმელს... ასე რომ, მისი სტატიების სამტომეული “იდეების ცხოვრებიდან” ახლაც სასაარგებლოა და სიამოვნებით იკითხება. ჩემი აზრით, აი ეს შეთავსება ფილოლოგ-კლასიკოსისა, პოეტისა და კრიტიკოსისა შესანიშნავია...

ვ. ე. ვის თვლით თქვენს მასწავლებლად?

ა. ფ. ლ. ვიაჩესლავ ივანოვს... მასთან მიმიყვანა პოეტმა და მთარგმნელმა ვ. ო. ნილენდერმა. ივანოვმა წაიკითხა ჩემი სადიპლომო შრომა “ესქილეს მსოფლმხედველობა”; წაიკითხა, ბევრი შენიშვნაც მომცა. საერთოდ, მისი დამოკიდებულებადადებითი იყო, მაგრამ ბევრი ისეთი შენიშვნა მომცა, რომელთა გათვალისწინება მომიხდა... ძალიან ყურადღებით მომეპყრო...

ვ. ი. თქვენზე ივანოვი სერიოზული ანტიკოსის შთაბეჭდილებას ახდენდა?

ა. ფ. ლ. როგორ თუ ახდენდა!.. მან ლათიუნურ ენაზე დაიცვა დისერტაცია გერმანიაში, ის ნამდვილი ფილოლოგ-კლასიკოსია. ჰმ, მოსკოველები მას, რა თქმა უნდა, არ აღიარებდნენ, იმიტომ რომ, ნუ იტყვით და, თურმე ის სიმბოლისტია, დეკადენტია და სხვა ამგვარი... მოსკოველები არ აღიარებდნენ, მაგრამ მას აღიარებდნენ გერმანიაშიც და რომშიც, სადაც ის უნივერსიტრეტში ლექსიებს კითხულობდა, მაგრამ მოსკოვი არ აღიარებდა! იცი, რას გეტყვი, ივანოვი ბევრს მოსტეხს კბილს. იგი იმდენად აღმატებულია, რომ რომ შეუძლებელია პოპულარული იყოს. ჩემი აზრით, ის არასოდეს არ იქნება პოპულარული. მის ყოველ სტრიქონში, ყოველ ლექსში ღრმა სიმბოლიკრუი აზრია.

 

ასეთი ხატოვნება თავისი ბუნებით ყველასათვის გასაგები არაა. მახსენდება პასტერნაკიც. ის ჩემი უნივერსიტეტის ამხანაგი იყო. ძალიან სიმპათიური, სანდომიანი კაცი. კარგად იცოდა ენები, მისი შემოქმედება დატვირთული და ხატოვანია. მაგრამ მისი პოეზია ჩემთვის უცხოა იმიტომ, რომ ინტელექტუალიზებული და განსჯითია და გულს არ მეკარება. ანდრეი ბელი, რომელიც ჩემი მეგობრის გიორგი ჩულკოვის სახლში გავიცანი, ბევრად უფრო ღრმა და მრავალმხრივია. მისი პოეტური სახეები უფრო მძაფრია. ანდრეი ბელიც შორსა დგას საყოველთაო გაგებისაგან... და მაინც, ჩემთვის ყველაზე უფრო მახლობელი ვიაჩესლავ ივანოვია. მახლობელია თავისი დამოკიდებულებით ლიტერატურულ კრიტიკასთან, როგორც ხელოვნებასთან. კრიტიკისადმი მას არ ახასიათებდა აკადემიური სასწვლო მიდგომა. ლიტერატურა მისთვის ამაღლებულ, დიდებულ ზეიმს წარმოადგენდა. მის წვრილმან სახეშიც კი ყოველთვის რაღაც ღრმა და მნიშვნელოვანია დაფარული.

ვ. ე. როგორ აეწყო თქვენი ცხოვრება 20-იან წლებში?

ა. ფ. ლ. ძველი ფილოსოფიური საზოგადოებები დაიშალა. 1921 წელს გაუქმდა ძველი ენების სწავლება. ასე რომ, 20-იანი და 30-იანი წლების პირველ ნახევარში კლასიკური ფილოლოგია საკმაოდ მჭლედ იყო წარმოდგენილი. ამ სფეროში მხოლოდ პოეტების თარგმანები იბეჭდებოდა _ ჰომეროსის, ჰესიოდეს, ესქილეს, სოფოკლეს, ევრიპიდესი, აგრეთვე რომაელი კლასიკოსები, მაგრამ კვლევა თითქმის აღარ მიმდინარეობდა, იმიტომ, რომ მთელი ეს მეცნიერება უკანა პლანზე გადავიდა. მეც რამე უნდა მეღონა. ჩვენი სპეციალისტი-ანტიკოსები მიმოიფანტნენ, ზოგმა ეკონომიკას მიაშურა, ზოგმა უბრალოდ სამსახური დაიწყო სადღაც, მე კი ბედმა გამიღიმა. მე ვიყავი მხატვრულ მეცნიერებათა სახელმწიფო აკადემიის ნამდვილი წევრი. ამას გარდა, მუსიკალური განათლება მაქვს, მე ხომ ვიოლინოზე დაკვრას ვსწავლობდი გიმნაზიის პერიოდში, და ყოველთვის დიდი ინტერესით ვეკიდებოდი მუსიკას, ამაზე ვწერდი და ვლაპარაკობდი, მოხსენებებს ვკითხულობდი და 20 წლისათვის მოსკოვში უკვე იმდენად სახელმოხვეჭილი გახლდი, რომ კონსერვატორიამ ესთეტიკის წასაკითხავად მიმიწვია. 20-დან 31 წლამდე კონსერვატორიის პროფესორი ვიყავი და უქვე გამოვაქვეყნე წიგნი “მუსიკა, როგორც ლოგიკის საგანი”. ამ წიგნის ტიტულზე ეწერა: “ა. ფ. ლოსევი, მოსკოვის სახელმწიფო კონსერვატორიის პროფესორი”.

ვ. ე. თქვენ ერთდროულად გამოაქვეყნეთ წიგნები 27-30-იან წლებში... მაგრამ, როგორც ვიცი, სახელის ფილოსოფია” 23 წელს დაიწერა. რატომ არის ასეთი ხარვეზი?

ა. ფ. ლ. საქმე ისაა, რომ ეს წიგნები ძალიან სწრაფად გამოიცა, მაგრამ ნელა იწერებოდა. მათი წერა 20-იანი წლების დასაწყისში დავიწყე. მაგალითად, 550-გვერდიან “ანტიკურ კოსმოსს” ხუთი წელი ვწერდი. უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ დავიწყე და 25 წლისთვის დავასრულე, ამავე წელს ჩავაბარე და 27 წელს დაიბეჭდა. ასევე სხვა წიგნებიც... ძალიან ძნელი იყო მათი გამოქვეყნება... “ანტიკური კოსმოსი” ძალიან შემიმოკლეს. იქ, სადაც პლატონიზმის ცოცხალი სურათები იყო, _ ყველაფერი შეკვეცილია. ამიტომ ამ წიგნის კითხვა ჭირს. ისე გამოვიდა, რომ წიგნი მარტო ძნელად გასაგები პირველწყაროებისაგან შედგება; რა თქმა უნდა, ისინი კომენტირებულია, სამაგიეროდ, მათში ძალზე ცოტაა ცოცხალი ადგილი, თუმცა ზოგიერთი მაინც დარჩა წიგნში. აი, მაგალითად, გირჩევ ანტიკური ნატურფილოსოფიის ერთ-ერთი სტრიქონის დახასიათებას გაეცნო.

ლოსევი მთხოვს წავიკითხო ერთი ადგილი მისი წიგნიდან. მე იქვე თაროდან ვიღებ წიგნს და ვკითხულობ:

“ცეცხლი მხიარულია, დაუცხრომელი, დაუშრეტელი. იგი მძლეთამძლეა, აღუხოცელი და ყველგანშემღწევი. მასში ყველაფერი განიქრევა და ყველაფერი მას ემონება. მის მოალერსე მკლავებსა და მხურვალე კოცნაში ყოფიერების თვითშემმუსვრელი ინსტინქტი მძვინვარებს, რასაც ყველაფრის შთანთქმა სურს, და როცა შთანთქავს თავსაც შეიმუსრავს შთანმთქმელი. რაღაც წარმართული ახლავს ცეცხლს, ყოვლისმცოდნე და ბრმა ბედისწერის რაღაცნაირი ეშმაური ხარება. ცეცხლს ახლავს სიხარული სიკვდილისა და თვალთმაქცური იმედები ბრწყინვალებისა. გონიერი ნათელი ვერაგი ცეცხლის ალით სახიერდება; მასში უხილავად ბუდობს ძლიერება, რომელმაც დაუთრგუნველი ძალმოსილებით იცის გამოვლინება. ცეცხლი მარადიული ქმედებაა და მარადიული სიკვდილი. იგი საუკუნო და მარადისი სინთეზია მათი, დაძაბული _ როცა არსობს სხვა, და ქრობადი _ როცა არაფერია მის გარდა. ცეცხლი უპირისპირდება ნათელს, ვარსკვლავთა ციდან გამოსხივებულ გონიერ ნათელს” (“ანტიკური კოსმოსი და თანადროული მეცნიერება”, მ. 1927, გვ. 221).

ა. ფ. ლ. ხედავ, რაა ჩემთვის ძვირფასი? მკაცრ სისტემატიზაციასთან შერწყმული მხატვრული ხილვა.

ვ. ე. აქედან იბადება თქვენთვის ნიშანდობლივი სტილი?

ა. ფ. ლ. ალბათ.

ვ. ე. თქვენს პირველ წიგნებში ძალუმად იგრძნობა პოლემიკური სიფიცხე. სულაც რომ არ ჰგავს აკადემიურს. ვის წინააღმდეგ იყო მიმართული პოლემიკის ცეცხლი?

ა. ფ. ლ. პოზიტივისტების წინააღმდეგ, პოზიტივისტებისა და ფორმალისტების წინააღმდეგ, იმათ წინააღმდეგ, ვინც მხოლოდ წყაროთა შესწავლით კმაყოფილდებიან და არავითარ მსოფლმხედველობრივ დასკვნებს არ აკეთებენ. მე ვფიქრობ, რომ თუ ფილოლოგს არა აქვს არავითარი მსოფლმხედველობა და არავითარ მსოფლმხედველობრივ დასკვნას არ აკეთებს, ეს ფილოლოგი ცუდი ფილოლოგია. იმიტომ, რომ მაშინ ტექსტებს არაფერი აერთიანებს, ისინი გაფანტულად, ცალ-ცალკე არსებობენ. აი მე, მაგალითად, მიმაჩნია, რომ ანტიკურობა მატერიალური, საგნობრივი, სკულპტურული ინტუიციისგან ამოიზარდა, ამრიგად, მე უკვე ეს მიმაჩნია ძირითად ამბად და ვცდილობ ყველაფერში ეს დავინახო. ეს ხომ წყაროებით უბრალო  ოპერირება არ არის, აქ მთელი ანტიკური მსოფლმხედველობა უნდა აღდგეს; აი, რაა ჩემთვის მახლობელი.

ვ. ე. მე მგონი, თქვენს პირველ წიგნებში ტერმინოლოგიურად ფლორენსკისთან ხართ დაკავშირებული.

ა. ფ. ლ. ფლორენსკის უღრმესად ვაფასებ. როგორც ფილოლოგ-კლასიკოსი, მე, უწინარეს ყოვლისა, ანტიკური ფილოსოფიის სფეროში მის ნაშრომებს ვაფასებ. მას უაღრესად საინტერესო სტატიები აქვს, სხვათა შორის, პლატონზედაც, და ანტიკურ იდეალიზმზეც. 30 წელს გამოცემულ “ანტიკური სიმბოლიზმისა და მითოლოგიის ნარკვევებში” მე ვამბობ, რომ პლატონიზმის გაგებათა შორის მე გამოვარჩევ ოთხ თუ ხუთ ძირითად გაგებას, და ერთ-ერთი მათ შორის _ ფლორენსკისეულია. მიმაჩნია, რომ ეს არის ახალი, ორიგინალური გაგება. გარდა ამისა, ის იყო ხელოვნებათმცოდნე, და უაღრესად საინტერესოც. ახლა მისი შვილიშვილები რაღაც-რაღაცეებს აქვეყნებენ მისი არქივიდან. მერე, ფლორენსკი მათემატიკოსია, მათემატიკური ფაკულტეტი დაამთავრა. მათემატიკის დარგში მას აქვს ერთი შესანიშნავი წერილი კანტის სიმბოლისტურ მოძღვრებაზე სიმრავლის შესახებ. დაწერა მოასწრო, მაგრამ საზრისის განვითარება ვეღარ მოასწრო. ასე რომ, ფლორენსკის ბევრ რამეში განუხორციელებლი ჩანაფიქრები დარჩა... მან მართლაც ბევრი აღმოჩენა გააკეთა, მაგრამ მათი განვითარება აგრეთვე ვერ შეძლო...

ვ. ე. 20-იან წლებში ფილოსოფიაში ფროიდიზმი იყო გავრცელებული.

ა. ფ. ლ. დიახ, ფროიდიზმი დიდად იყო გავრცელებული 20-იან წლებში რუსეთშიც. ბევრი წიგნი გამოდიოდა, ფროიდს თარგმნიდნენ. მეც ძალიან ვიყავი გატაცებული ფროიდით იმ ათწლეულში, რომელზეც ვლაპარკობდით. ვფიქრობ, რომ ფროიდიზმი _ დიდი მოვლენაა, ძალიან დიდი მოვლენაა ფილოსოფიის ისტორიაში და მეცნიერების ისტორიაშიც. ვფიქრობ, რომ აქ პირველად აიხსნა ქვეცნობიერი სფეროს მართლად უდიდესი როლი. ჩვენ ზედმეტად ვექვემდებარებოდით განსჯას, მეტისმეტად ფაზვიადებდით გონების ქმედებას და ყურადღებას არ ვაქცევდით გულში ღრმად ჩამარსულ ფარულ და იდუმალ სურვილებსა და სწრაფვებს, ინტიმურ, გაუცნობიერებელ ზრახბვებს. აი, ამ მხრივ ფროიდიზმმა დიდი როლი შეასრულა. ,აგრამ, მე არაფრად არ მომწონდა და ზიზღრს მგვრიდა ის, რომ ფროიდს ქვეცნობიერი მთლიანად სექსუალურ სფეროზე დაჰყავდა. აი, ეს იყო აუტანელი. ქვეშეცნეული აუცილებალად სექსუალური უნდა ყოფილიყო,. რატომ? როცა, მაგალითად, “სიზმრების განმარტებას” კითხულობ, გადაჭარბებთან და სისულელეებთამ ერთად ძალიან ბევრ ღირებულ დაკვირვებას ანახულობნ... ფაქტორის მნიშვნელობაზე, რა თქმა უნდა, განმტკიცდა მეცნიერებაშI. მაგრამ სექსუალური ფაქტორის განსაკუთრებული მდგომარეობა, იმგვარად, თითქოს სხვა არაფერი დაიშვებოდეს, _ ეს შეუძლებელი ამბავია, ველურობაა.

. . .

 ფროიდი ანტიკურობაშიც მხოლოდ სექსს ხედავდა ყველგან, კი, იქ სექსუალობა ძალიან ბევრია. იქ ხომ ყველა ღმერთს და ადამიანსაც დედამიწა შობს. დედა-მიწა _ ეს ისეთი აშკარა სქესია! დედამიწა ბადებს თავის თავსაც და ცასაც, სექსუალური დაძაბულობის წესით. მერე ურანოსთან ქორწინდება და იბადებიან სხვა ღმერთებიც, კრონოსი, ზევსი და ა.შ.... ჩემთვის მითოლოგია, უპირველეს ყოვლისა, ქანდაკებაა, მშვენიერი, დასრულებული ჰეროიკული სახეები, რომელთა მიღმა, გინდა თუ არა, დაფარულია მათი საშინელი, ქაოსისმიერი, დისჰარმონიული, ხთონური წარსული, _ ძალიან ხშირად აშკარად სექსუალური. მაგრამ განსაკუთრებული სექსუალობა _ ეს ხომ სისულელეა!

. . .

მე რომ არ ვიყო ასე მოხუცებული და ამდენი მოვალეობა არ მქონდეს აკიდებული მეცნიერებაში, ერთ წიგნს დავდებდი როზანოვზე. როზანოვი ერთი იმ მწერალთაგანია, რომელზეც გულით ვმუშაობდი, რომ დამეხატა იგი არა იმ ტრივიალური სახით, რაც ასე ხშირად კეთდება, არამედ სულ სხვანაირად.

როზანოვი ის კაცია, რომელსაც ყველაფერი ესმის და არაფერი არა სწამს. ჩემთვის უამბიათ: ერთხელ მოეწყო ჯვარის გზა წმიდა სერგის მოსახსენიებლად, თუ რაღაც სხვა დღესასწაული, _ ტაძარს უვლიდნენ გარშემო. და ამ ჯვარის გზაში მონაწილეობდა როზანოვი. ისიც ქუდმოხდილი მოდიოდა, როგორც მიღებულია... აქ არის სამღვდელოება, გალობენ, ისიც აქ არის. მის გვერდით მოდიოდა ერთი ჩემი ნაცნობი და მერე მიამბო: “როზანოვი მომიბრუნდა და ამბობს: _ მაგრამ მე ხომ არა მწამს ქრისტე... მე ქრისტე არა მწამს”... აი, ასეთი დამო-კიდებულება ჰქონდა რელიგიისადმი, ფილოსოფიისადმი, ყველაფრისადმი ქვეყანაზე, ასეთი აღქმითი დამოკიდებულება, შეგრძნებითი. ნამდვილად არსებობს თუ არა ეს მისგან შეგრძნობილი ფაქტი _ მას არ აინტერესებს. ჭეშმარიტია ეს ფაქტი, თუ არ არის ჭეშმარიტი, _ მას სრულიად არ აინტერესებს, მაგრამ შეგრძნება და საერთოდ განცდა ამ ფაქტისა _ ეს აინტერესებს. ეს არის ერთგვარი კლასიკური დეკადენსი. ყველაფერი ძირისძირობამდე იცოდე და არაფერი არ გწამდეს. მას ხომ, მაგალითად, იუდაიზმზე ღრმა აზრი აქვს გამოთქმული, მართლმადიდებლობაზეც, უაღრესად საინტერესო აზრი, და როცა სერაფიმ საროველის წმიდა ნაწილები გახსნეს, როზანოვი იქ გაემგზავრა, მერე კი თავის დღიურში ჩაწერა (ზეპირად მოჰყავს ციტატა): “კი, რა თქმა უნდა, ყველაფერი ეს საინტერესოა, მნიშვნელოვანია, მაგრამ როცა სახლისკენ ვქენი პირი, გავიფიქრე: ე, წყალსაც წაუღია ეს მისტიკა. ჯობია, ჩემს ცოლს და წვნიანს მივაშურო. რა მჟაუნას აკეთებს ჩემი ცოლი! აი ეს ნაღდი რამეა! აი ეს მჟაუნას წვნიანია!”

მას ხომ კლასიკური განყოფილება აქვს დამთავრებული! ძველი ენების სპეციალისტი იყო. და, სხვათა შორის, თავისი მოღვაწეობის დასაწყისში ფილოლოგოს პერვოვთან ერთად არისტოტელეს თარგმნიდა. როზანოვის და პერვოვის მიერ თარგმნილი არისტოტელეს “მეტაფიზიკის” ხუთი წიგნია გამოსული, მაგრამ მერე ყველაფერი ეს მიაგდო, გაზეთში დაიწყო მუშაობა, ასე რომ, ყველაფერი ეს დაივიწყა და გიმნაზიასაც დაანება თავი. და როცა დიდი ხნის შემდეგ ჰკითხეს: თუ შეიძლება გვითხარით, თქვენ ხომ კლასიკური განყოფილება დაამთავრეთ, აკი საბერძნეთისა და რომის სპეციალისტი ხართ რა, ყველაფერი ეს დაივიწყეთ? ანტიკურობა აღარ გაინტერესებთ? _ მან უპასუხა (ლოსევი ჰბაძავს როზანოვის მეტყველებას): “ა-რა! რა-ა-ა-ტომ? ანტიკურობა მე მაინტერესებს”. რითი გაინტერესებთო _ ეკითხებიან. “ანტიკურობა მთლად მამაკაცის თესლის სურნელით არის გაჟღენთილი!...” ეგეც შენი როზანოვი. ესე იგი, თვითონ ანტიკურობა მას არ აინტერესებს, აინტერესებს თუ როგორი სუნი უდის. თუ მას რამე უჩვეულო სუნი აქვს, ის იტყვის: მით უკეთესიო. ასეთი უცნაური მახვილსიტყვაობა მაგის საქმეა. აი, რა არის როზანოვი. ეს, რა თქმა უნდა, ძალიან საინტერესო მოვლენაა, რომელიც იმსახურებს შესწავლას.

. . .

ვ. ე. ფილოლოგოს-ანტიკოსებს შორის არიან თქვენი მოწაფეებიც. ვის გამოყოფდით მათ შორის?

ა. ფ. ლ. შეიძლება დავასახელოთ ავერინცევი. ეს ჩემი პირდაპირი მოწაფეა. დასაწყისში მას სხვა არაფერი გააჩნდა, ჩემი წიგნების გარდა და ის დღენიადაგ ლაპარაკობს ამაზე. ახლა ამაზე ნაკლებად ლაპარაკობს, მაგრამ ზოგჯერ (ჩაიცინა), ზოგჯერ მაინც ახდენს ციტირებას და ხანდახან მიმოწმებს. მე მხედველობაში მაქვს ანტიკურობისადმი დამოკიდებულება _ ყველაფერი ეს მასთან გადავიდა, ბიზანტიაც. ავერინცევი ნამდვილად ჩემი მოწაფეა. მაგრამ ის იმდენად ნიჭიერი და თავისთავადია, რომ ამაზე არ გაჩერებულა. ის ბევრად უფრო შორს წავიდა. წავიდა ბიზანტიაში, რაზეც მე არ მიმუშავია. პოეტიკას მოჰკიდა ხელი, რაზეც მე არ მიმუშავია. ასე რომ, ის თავისი გზით წავიდა... ოღონდ, მე მგონი, ერთში მართალი არ არის. არ შეიძლება კულტურის ყველა მოვლენას ლიტერატურულ-კრიტიკულად მიუდგე. ზოგჯერ მას არ ჰყოფნის ფილოსოფიური მიდგომა.

ვ. ე. ანტიკური აზროვნების რომელ ასპექტებს სჭირდება, თქვენი აზრით, შემდგომი შესწავლა?

ა. ფ. ლ. მე ვფიქრობ, შესასწავლია ანტიკურობის უკანასკნელი საუკუნეები. ვინაიდან, რაც შეეხება წინარე სოკრატელებს, _ ამაზე ათასი შრომაა დაწერილი. პლატონი, არისტოტელე _ ამაზე უკვე ხუთასი წელია წერენ, დაწყებული XVI საუკუნის ჰუმანისტებიდან. ხოლო რაც შეეხება ნეოპლატონიზმს, და ანტიკურობის უკანასკნელ საუკუნეებს, ჩვენი ერის III საუკუნიდან დაწყებული VI საუკუნის დასასრულამდე, _ ამაზეც წერენ ხოლმე რაღაც რაღაცეებს, ამის შესწავლაც აღორძინების ეპოქიდან დაიწყეს, მაგრამ ეს საკმარისი არაა. ჯერ ყველაფერი არც კია გამოქვეყნებული. საჭიროა ყველაფრის გამოცემა, თარგმნა. ჩემს “ანტიკურ კოსმოსში” საკმაოდ ბევრი ვთარგმნე პლოტინის თხზულებებიდან, მე იქ ვთარგმნე საკმაოდ ბევრი ცალკეული თავი. პროკლედანაც მაქვს თარგმნილი მთელი ტრაქტატი, _ “თეოლოგიის პირველმიზეზები”. ეს თარგმანი თბილისში დაიბეჭდა, იმიტომ, რომ ქართველებს XI-XII საუკუნეების თავისი ნეოპლატონიკოსი პეტრიწი აინტერესებთ, ისინი დიდად აფასებენ პეტრიწს; ამ უკანასკნელმაც თარგმნა პროკლეს ტრაქტატი, მაგრამ როგორ თარგმნა? თავისი განმარტებებით, თავისი შესწორებებით. მე მთხოვეს მეთარგმნა პროკლე, რომ შეედარებინათ, რა ჰქონდა ახალი პეტრიწს, რა იყო ამ განმარტებებში მისეული. და აი, მე ვთარგმნე პროკლეს ეს ტრაქტატი, რაც 70-იანი წლების დასაწყისში დაიბეჭდა კიდეც თბილისში. შემდეგ აქაც გამოაქვეყნეს.

მე მინდა ვთქვა, რომ ანტიკურობის უკანასკნელი საუკუნეები არაჩვეულებრივად ორიგინალური, მდიდარი და საინტერესოა, საჭიროა მისი შესწავლა. ამ ეპოქის სწავლულები გამოირჩევიან უზარმაზარი უნივერსალიზმით, რაკი მათ ხელში იყო წარსულის ათასწლოვანი გამოცდილება. გარდა ამისა, აქ ძალას იკრებდა მისი მეტოქე _ ქრისტიანობა, საჭირო იყო მასთან გამკლავება. მე ვფიქრობ, რომ ამის შესწავლაა დაწვრილებით საჭირო....

 . . .

ვ. ე. როგორია ანტიკური ლიტერატურის ფილოსოფიური დომინანტი?

ა. ფ. ლ. ანტიკურობა, როგორც მე გამეგება, შესასწავლი საგნის აზრით, ჩემთვის ძალიან მახლობელია, და ის ძალიან მიყვარს, მაგრამ... მე ვფიქრობ, რომ მთელი ანტიკურობა მაინც განსაზღვრულ პერიოდს წარმოადგენს კულტურის ისტორიაში, ფილოსოფიის ისტორიაში, მეცნიერების ისტორიაში. ეს პერიოდი უკმარი და განსაზღვრულია, სახელდობრ: მთელი ანტიკურობა როგორც ამას ვამტკიცებ ჩემს შვიდ ტომში, დაფუძნებულია სხეულებრივი, ნივთობრივი ხასიათის ინტუიციებზე. და მისთვის აბსოლუტია _ ხილული ცა, ცის თაღი, ვარსკვლავები, მზე, მთვარე, აი, ეს ხილული, შეგრძნებადი, სმენადი კოსმოსია მისთვის აბსოლუტი.

ანტიკურობა ნივთის ინტუიციდან ამოდის. ყველა საგნის ერთობლიობა არის სწორედ შეგრძნებადი კოსმოსი. უნდა ვთქვა, რომ ჩემთვის აქ აშკარაა ანტიკურობის ცალმხრივობა... უკეთუ სამყარო ნივთია, თუ კაცი თვითონაც ნივთად აღიქმება, მაშინ, გინდა თუ არა, წინა პლანზე წამოიწევს ბედისწერის ცნება. ანტიკურ ავტორთაგან არც ერთს არ გადაულახავს ამ ცნების საზღვრები. გამოსავალი ადამიანის ჭეშმარიტ განცდათა გარღმავებულ ჩვენებაში იყო. ევრიპიდესთან, სოფოკლესაგან განსხვავებით, მართალია, ვხედავთ მედეას განცდებს, მაგრამ ევრიპიდეზე შორს არავინ წასულა. თვითონ სენეკასთანაც კი ვერ ვხედავთ მას. მისი მედეასათვის უმთავრესი, საბოლოო ანგარიშით, ქაოსია...

ამის შემდეგ დაიწყო შუა საუკუნეების ეპოქა, რომელიც მკვეთრად დაუპირისპირდა ანტიკურობას, რა მხრივ? იგი ნივთიდან კი არ ამოდიოდა, არც სკულპტურიდან და სხეულიდან, არამედ პიროვნებიდან. ბუნებრივია, რომ შუა საუკუნეებში იქნა მოაზრებული აბსოლუტური პიროვნება _ ერთიანი ღმერთი, რომელიც ყოველგვარ კოსმოსზე, ყოველგვარ ადამიანზე და სამყაროზეც მაღლა დგას. ხოლო აღორძინება პიროვნების სხვა ტიპს აძლევს უპირატესობას. სახელ-დობრ, ადამიანურის... ეს ხაზი განვითარდა და მან თავისი თავი ამოწურა სუბიექტივიზმში, და მთელი ბურჟუაზიული კულტურა სუბიექტივიზმის გავლენით ვითარდებოდა...

მე დიდად ვაფასებ და მიყვარს ანტიკურობა, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ის ისტორიულად დასაზღვრულია... რაც არ უნდა განადიდო, მაინც გრძნობით-მატერიალური კოსმოლოგიაა და არა პიროვნება...

აღორძინება გატაცებული იყო ანთროპოცენტრიზმით და ბოლოს აღიარა ტიტანიზმი, რომელიც შორს გასცდა თავდაპირველი თავისუფალი პიროვნების იდეის საზღვრებს... მე ვფიქრობ, რომ პიროვნება ისეთი კატეგორიაა, რომელსაც საჩინო ადგილი უნდა ეკავოს მსოფლმხედველობაში. სხვა საქმეა _ როგორ გვესმის იგი. მაგრამ მიმაჩნია, რომ ანტიკური კოსმოსი _ ეს ჯერ კიდევ ცოტაა. ეს მაინც წინამორბედი ეპოქაა, ხოლო პიროვნება _ ეს დიდი რამეა... შუა საუკუნეებში _ აბსოლუტური პიროვნება, აღორძინებაში _ ადამიანის აბსოლუტიზებული პიროვნება, მაგრამ სულერთია _ პიროვნება.

ვ. ე. აი, ეს გადასვლა ათენიდან იერუსალიმში _ ეს თავის დროზე ისტორიის კანონზომიერება იყო?

ა. ფ. ლ. დიახ, დიახ, ათასწლიანი ეპოქა დადგა! მაშ, როგორ, ათასწლოვანი! ისევე როგორც XIV-XVI საუკუნეებში, ესეც ისტორიის ხელმწიფური მოთხოვნილება იყო. აბსოლუტური პიროვნების აღსარებიდან ადამიანურ პიროვნებაზე გადასვლაც რეალური და აუცილებელი გზაა.

ვ. ე. მერე რა იქნება, თქვენი აზრით? მერე საით წავა კაცობრიობა?

ა. ფ. ლ. მერე მოდის ის, რაც უპირისპირდება ინდივიდუალიზმს. სახელდობრ, საზოგადოებრიობა და კოლექტივიზმი. რა უპირისპირდება ინდივიდუალიზმს? კოლექტივიზმი, რომელიც პიროვნებას კი არ თრგუნავს, არამედ განვითარების სტიმულსა და შესაძლებლობას აძლევს და თვითგამოვლინებაში ეხმარება. მნიშვნელოვანია ისიც, თუ როგორც და რა სახით გამოვლინდება კოლექტივიზმი; მაგრამ დროის მოთხოვნილება რომ კოლექტივიზმია, ეს ცხადია ჩემთვის. ცხადია ისიც, რომ ინდივიდუალიზმი _ უკანასკნელი ხუთასი წლის დიადი კულტურა მთავრდება ან დამთავრდება. ახალი ეპოქა დგება.

 

 

მთარგმნელისაგან

 

თავის ერთ-ერთ წიგნში ალექსეი ლოსევი აღნიშნავდა, რომ ფილოლოგოსებისთვის, ფილოსოფიისა და ესთეტიკის ისტორიკოსებისათვის დღეს სრულიად გაუმართლებელია საბუნებისმეტყველო მეცნიერების, მათემატიკის, ისტორიის, მეცნიერების თანამედროვე მდგომარეობის არცოდნა. თვითონ იგი სიჭაბუკიდანვე იყო დაინტერესებული მათემატიკით, მუსიკით, ფილოსოფიის ისტორიით. მისი თვალსაწიერის სიფართოვე განსაცვიფრებელია. განსაცვიფრებელია მისი განსწავლულობის სიღრმე ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა სხვადასხვა დარგებში. მისი კვლევის ფარგლებში ექცევა არა მარტო დიდი და საქვეყნოდ ცნობილი ბერძენი ფილოსოფოსების ნააზრევი, მრავალსაუკუნოვანი ანტიკური სტოიციზმი ან ოთხწლიანი ანტიკური ნეოპლატონიზმი, არა მარტო თომა აქვინელი, ნიკოლო კუზელი, მარსილიო ფიჩონო და ჯორდანო ბრუნო, არამედ ფიხტე, ჰეგელი, შელინგი, შოპენჰაუერი. მას ღრმად აქვს შეთვისებული ბერგსონის, ვუნდტის, ნეოკანტიანელების, ჰუსერლის და ფროიდის ნააზრევიც. “ამ მონუმენტალიზმმა განაპირობა ლოსევის ინტერესი ანტიკური ტრაგედიისადმი, “ფაისტის” მეორე ნაწილისადმი, ბაირონისა და გერმანელი რომანტიკოსებისადმი, ხოლო მუსიკის დარგში _ ბახის “ვნებებისადმი”, ძველი კომპოზიტორების რექვიემებისა და მესებისადმი” (დ. ჯოხაძე).

ჯერ კიდევ 20-იან წლებში ქვეყნდება ა. ლოსევის პირველი ფუნდამენტური შრომები, 1927 წელს: “მუსიკა, როგორც ლოგიკის საგანი” და “მხატვრული ფორმის დიალექტიკა”, 1928 წელს: “პლატონიზმის კრიტიკა არისტოტელესთან”, “რიცხვის დიალექტიკა პლოტინთან”, 1930 წელს: “ანტიკური სიმბოლიზმისა და მითოლოგიის ნარკვევები”, “მითის დიალექტიკა”. თავისი სიცოცხლის უკანასკნელი ოცდაათი წლის მანძილზე ზედიზედ გამოვიდა ალექსეი ლოსევის რვა უზარმაზარი ტომი და მცირე ზომის ოცდაათამდე წიგნი, სამასამდე სტატიაზე რომ არაფერი ვთქვათ, რომლებიც სამეცნიერო ჟურნალებსა და კრებულებში დაიბეჭდა. “უნიკალურმა ერუდიციამ ცალკეული ფაქტებისა და აბსტრაქტული თეორიების წიაღ ცოცხალი ადამიანების განჭვრეტის უნარმა უზრუნველყო ა. ფ. ლოსევისთვის რუსული მეცნიერების ვირგილიუსის ადგილი დაემკვიდრებინა ბერძნული კულტურის სამყაროში. ამიტომ ის მკვლევარებიც კი, რომლებიც არ იზიარებენ მის ინტერპრეტაციას, ბევრად არიან დავალებულნი მისგან” (გ. თევზაძე).

ნეოპლატონიკური ფილოსოფიის სფეროში ლოსევის თარგმანებმა და გამოკვლევებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ძველი ქართული კულტურის შესწავლის საქმეში. პროკლეს “თეოლოგიის ელემენტების” ლოსევისეულმა თარგმანმა ქართველ მეცნიერებს შესაძლებლობა მისცა უფრო ზუსტად შეეფასებინათ მსოფლმხედველობა იოანე პეტრიწისა, რომელმაც პროკლეს ეს შრომა XII საუკუნის დამდეგს თარგმნა. ლოსევი დიდად აფასებს ან ნაშრომზე დართულ პეტრიწისეულ კომენტარებს და ქართველ ფილოსოფოსს აღმოსავლეთში დიადოხოსის უდიდეს მიმდევარს უწოდებს. იგი წერს: “ქართული აღორძინების მკვლევარებმა დაამტკიცეს, რომ ევროპაში ნეოპლატონური და არეოპაგიტული რენესანსის მოთავეები ძველი ქართველი მოაზროვნეები იყვნენ, რომ მათ ეკუთვნით ამ საქმეში პრიორიტეტი და რამდენიმე საუკუნით გაუსწრეს დასავლეთ ევროპას. ამის უარყოფა შეუძლებელია”. სხვაგან იგი აღიარებს: შალვა ნუცუბიძის კვალად პეტრე იბერის მიჩნევა არეოპაგიტული წიგნების ავტორად ჩვენ სავსებით დასაშვებად მიგვაჩნიაო.

ქართული კულტურისადმი შეუნელებელი ყურადღებისა და სიყვარულის საზღაურად 1983 წელს, მისი დააბადების 90 წლისთავის აღსანიშნავად ჩვენმა უნივერსიტეტმა გამოაქვეყნა შესანიშნავი კრებული, რომელიც მარტო ალექსეი ლოსევის დაუღალავ შრომას კი არ საჩინოყოფს, არამედ ქართული საზოიგადოებისადმი ღრმა პატივისცემას და სიყვარულსაც. ჩემი წერილით და თარგმანით ამ თარიღს გამოეხმაურა “ლიტერატურული საქართველო” (9. XII). ამავე გაზეთში (1988, VII) გამოქვეყნდა ჩემი მოგონება ა. ლოსევის იუბილეზე მოსკოვის პედაგოგიურ ინსტიტუტში.